“TÜRK DÜNYASI- 2040 VİZİONU”. Məqsədlər, gözləntilər, reallıqlar...

Solmaz Toqidi-Rüstəmova, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, professor

Dostlar, yenicə çox mühüm bir səfərdən qayıtmışam və ilkin təəssüratlarımı sizinlə bölüşmək istəyirəm. Əslində  22-23 oktyabr 2022 tarixində Qazaxıstanın qədim tarixi məskənlərindən Türküstan şəhərində  keçirilən beynəlxalq toplantı və bu məkan haqda elə həmin günlər və daha ətraflı yazmaq istəyirdim. Amma çox gərgin iş qrafiki, 5 türk dövlətini təmsil edən çoxsaylı iştirakçılarla sıx ünsiyyət və çıxışlarla müşayiət olunan şam ziyafətlərindən sonrakı yorğunluq buna imkan vermirdi.

   XII əsrin  məşhur mütəfəkkir-şairi, ortaq türk ədəbiyyatında ilk mütəfəkkirlərdən, türk dilində sufi ədəbiyyatının yaradıcılarından biri Əhməd Yasəvinin adını daşıyan və artıq 30 ildir fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Türk-Qazax Universitetinin (ƏY ad. BT-QU) bazasında bir neçə təşkilatın dəstəyi ilə keçirilən, Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistandan gəlmiş mütəxəssislərin qatıldığı bu beynəlxalq toplantı Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv ölkələrin dövlət başçılarının 12 noyabr 2021-ci il tarixdə VIII İstanbul zirvə görüşündə imzaladığı  “Türk Dünyası 2040 Vizyonu” Bəyannaməsinin reallaşması yolunda atılan ilkin addımlardan sayıla bilər. 17 səhifədən ibarət olan bu sənədin əsas qayəsini, ən qısa şəkildə deyilərsə, dünyada baş verən sürətli dəyişiklikləri, onların təsirini bilmək və nizamlamaq üçün strateji baxışın tələb edildiyi bir dövrdə türk dövlətlərini, cəmiyyətlərini və institutlarını ortaya çıxan reallıqlara uyğunlaşdırmaq hədəfi təşkil edir. Sənəddə Üzv dövlətərin müvafiq orqanları arasında Siyasi və təhlükəsizlik, İqtisadi və sektoral, Nəqliyyat və Gömrük, İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları, Enerji, Turizm, Tibb, Ətraf mühit, Kənd təsərrüfatı, Mədəniyyət, Elm və Təhsil, Gənclik və İdman, Diaspora, İnformasiya və Media  və d. sahələrdə qurulmalı olan əməkdaşlıq haqda proqram göstərişlər yer almışdır.  

   Türküstan toplantısında bu sadalanan sahələrdən yalnız 9 – Tarix, Siyasi və beynəlxalq münasibətlər, Enerji, İqtisadiyyat, Hüquq, Tibb, Dil, Turizm, Ədəbiyyat və Sənət – mövzuları üzrə panel iclaslar (oturum) təşkil olunmuşdu və belə görünürdü ki, əsas məqsəd hər sahə üzrə mütəxəssisləri eşitmək,  fikir mübadiləsi və yeni ideyalar əldə etmək idi. Azərbaycandan bu beynəlxalq toplantıya 7 nəfər qatılmışdı, daha 3 nəfərin - Azərbaycan Ağsaqqallar Şurasının başçısı Həsən Həsənov və MM – deputatları – Qənirə Paşayeva və Elman Nəsirovun adları proqramda göstərilsə də özləri gəlməmişdilər.  Siyasi və beynəlxalq münasibətlərə dair iclasda təmsilçimiz kimi – Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin əməkdaşı Cavid Verdiyevin əsas məruzəçi olduğu nəzərə alınarsa, həmin vaxt Özbəkistanda səfərdə olan Qənirə xanımın bu iclasa yetişmədiyi anlaşılan idi. Amma “Enerji” sahəsinə aid sırf peşəkarlıq tələb edilən və çox yüksək səviyyədə keçən (toplantının ən güclü iclaslarından biri) paneldə Elman Nəsirovun (?) iştirak edib-etməməsini düzü necə qiymətləndirməyi bilmirəm.

   Açılış mərasimindən  dərhal sonra başlanan Türk dünyası Ağsaqqallar Şurasının iclasında çıxışı nəzərdə tutulan  3 nəfər ağsaqqaldan 2-sinin - Türkiyədən Binəli Yıldırımın və Azərbaycandan Həsən Həsənovun bu toplantıya qatılmaması isə böyük təəssüf doğurdu. Binəli Yıldırımın Azərbaycanda qəzaya uğradığı və xəstəxanada olduğu səbəbi dönə-dönə vurğulanıb, salamları toplantı iştirakçılarına çatdırılsa da, nədənsə Həsən müəllimin adı heç çəkilmədi. 3- cü şəxs – Qazaxıstan Ağsaqqal Şurasının sədri, görkəmli diplomat, dövlət və elm adamı İkram Adırbek öz ölkəsini təmsil edirdi.  Bu beynəlxalq platformada Ağsaqqallar Şurası institutuna yüksək dəyər verilməsini və onun funksiyalarını isə ƏY ad. BT-QU İdarə Heyətinin sədri Prof. Dr. Mühittin Şimşək və universitetin rektoru Prof.Dr. Çingiz Tomar çox ətraflı izah etdilər. Ümumiyyətlə universitet  rəhbərliyini təmsil edən bu şəxslərin bütün iclaslarda ən fəal rolu onların bu toplantının əsas ideya və idarə rəhbərləri olduqlarını açıq göstərirdi.

    Mənim bu beynəlxalq toplantıda iştirakımla bağlı yaranacaq sualları qabaqlayaraq bildirim ki, özüm üçün də kifayət qədər gözlənilməz olan bu dəvəti mən fərdi surətdə türkiyəli həmkarım –tanınmış Türkiyə tarixçisi, Prof.Dr. Əhməd Taşagilin birbaşa təqdimatı ilə Çingiz Tomar bəydən almışdım.  Qədim dövrlər Orta Asiya türkləri tarixi üzrə mütəxəssis olan Əhməd bəylə şəxsən tanış deyildik. Odur ki, qarşıdakı toplantıda “Tarix” üzrə iclasın moderatoru olacaq Əhməd bəyin hələ hazırlıq mərhələsində Azərbaycandan dəvət üçün öz tanış tarixçi həmkarlarından bir neçəsinə sorğu etdiyi və mənim adımın çəkildiyi məlum olanda Əhməd bəylə yanaşı, o “naməlum” həmkarlarıma da təşəkkürümü bildirdim. Düzü adlarını dəqiqləşdirməyi münasib sanmadım.

   Azərbaycandan digər nümayəndələrin necə seçildiyini isə dəqiq bilmirəm, hərçənd bu seçimlərin bəzilərinə daha ciddi yanaşmaq olardı. “Enerji”dən başqa, “Tibb”ə dair iclasda da ümumiyyətlə təmsilçimizin olmaması xüsusilə böyük təəssüf doğurdu, çünki bu panelə istər Türkiyədən, istər digər respublikalardan tibb üzrə çox nüfuzlu mütəxəssislər qatılmışdılar.    

    Mənim üçün tamamilə yeni platforma olan bu toplantıda ənənəvi elmi məruzənin tələb olunmadığı onun ümumi başlığından və hər hansı konkret  mövzu ya şərtlərə söykənən proqramın göndərilmədiyindən məlum idi. Odur ki, toplantının əsas məqsədi ifadə olunan   “Türk Dünyası 2040 Vizyonu” Bəyannaməsini diqqətlə öyrəndikdən sonra çıxışımı bu sənəddən irəli gələn bəzi vəzifələr üzrə konkret təkliflər üzərində qurmağa qərar verdim. (Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, Azərbaycan dövlət başçısının da imzaladığı bu sənədin öz dilimizdə tərcüməsi yoxdur, hər halda nə mən, nə də digər nümayəndələrimiz onu tapa bilmədik).

   Beləliklə, həcm məhdudiyyətini nəzərə alaraq 3  mövzu üzrə etdiyim təklifləri tezis şəklində nəzərinizə çatdırıram.

    I. Məlum sənəddə türk xalqlarının ortaq tarixinin öyrənilməsi əsas hədəf kimi vurğulanır, bu tarixin ağır və faciələr dolu səhifələrinin də olduğu xatırlanaraq irəli sürülən təklif:  

  “Beynəlxalq Türk Tarix Komissiyasının yaradılması - XX-XXI əsrlərdə türk dövlətləri və xalqlarının üzləşdiyi erməni təcavüzünə qarşı mübarizə təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi  və bölgədə sülhün perspektivlərinin müəyyənləşməsi yolunda bir vasitə kimi”.

    Bu təklifimi Türkiyə, Cənubi Qafqaz, İran Azərbaycanı, Qazaxıstan, Özbəkistan arealı əhatə olunmaqla mövzunun preambulası, belə bir komissiyasının yaradılmasını zəruri edən tarixi, siyasi, informasiya-təbliğati faktorlar, mənbələr və bu gün üçün aktuallığı göstərilməklə 6 səhifəlik bir layihə şəklində hazırlayraq, Türkiyə türkcəsində 3 nüsxədə “Tarix” üzrə iclasın sədri Əhməd Taşagil bəyə, Türk Tarix Qurumunun başqanı Prof.Dr.Birol Çetin beyə və Çingiz Tomar bəyə təqdim etdim.

  II. “Türk Dünyası 2040 Vizyonu” platformasının yalnız Türk dövlətləri Təşkilatına üzv ölkələrin və onların xalqlarının “…ehtiyaclarını qarşılamağı hədəfləyir...” tezisi ilə razılaşmayaraq bu gün öz dövləti olmayan, başqa dövlətlərin tərkibində yaşayan türk xalqlarının da ehtiyaclarının gündəmə gətirilməsi və diqqət mərkəzində saxlanılmasının zəruriliyi. Bu sıradan nümunə kimi Azərbaycan Respublikasının sərhədlərindən kənarda,  həm də diaspora şəklində deyil, öz tarixi torpaqlarında yerli xalq kimi yaşayan azərbaycanlıların problemlərindən hələ yalnız biri kimi:

1) İran Azərbaycanında   Ana dilində məktəb.

Tarixi İranda türklərin farslarla bərabər dövlət yaradan millət olduğu,  eləcə də  5 əsrdən artıq bu dövləti idarə etdiyi bir məmləkətdə bu gün özünü türk bilən 30 milyondan artıq əhalinin indiyədək öz ana dilində məktəbi olmaması bu insanların ən ümumi insani və mədəni  hüquqlarının pozulması kimi qiymətləndirilməlidir.  “Türk Dünyası 2040 Vizyonu” Platforması çərçivəsində İran azərbaycanlılarının öz doğma dilində təhsil almaq haqqının ödənilməsi məsələsini  ən ciddi şəkildə qoymaqla onu beynəlxalq aləmdə geniş müzakirə obyektinə çevirmək və həllinə nail olmaq kimi bir vəzifəni öhdəmizə götürməliyik.  

  2) Azərbaycan dilində təhsillə bağlı daha bir problem digər bir ölkədə Gürcüstan Respublikasında gündəmdədir. Öz tarixi torpaqlarında 500 yüz minə yaxın azərbaycanlı əhalinin kompakt yaşadığı bölgədə hələ sovetlər dövründə 200-dən artıq Azərbaycan məktəbi var idi. Hazırda bu məktəblərin sayı 79-dur, 37 sayda isə qarışıq - gürcü və Azərbaycan sektor məktəbləri vardır. Gürcüstan hökuməti kadr çatışmazlığını bəhanə edərək mütəmadi olaraq, yalnız məktəblərin sayını deyil, bu məktəblərdə tədris edilən Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənləri üzrə dərs saatlarını azaldır. Məqsəd  məlumdur: ölkədə yaşayan etnik xalqları mümkün qədər gürcü cəmiyyətə inteqrasiya etmək.Bu niyyətlə Azərbaycan məktəblərində həftədə 5 saat gürcü və cəmi 3 saat Azərbaycan dili tədris olunur. İnteqrasiya məsələsi mühüm olsa da bu siyasət xalqın  ana dili hesabına edilməməlidir, odur ki, acı sonluğu məlum olan bu sıradan proseslərin dayandırılması və qarşısının alınması “Türk Dünyası 2040 Vizyonu” platformasında “Dövləti olmayan türk xalqlarının preblemləri” kontekstində diqqət mərkəzində durmalıdır. Bu problem eynilə Rusiya Federasiyasında, hətta müəyyən dövlətçilik qurumları olan türk xaqları – tatarlar, başqırdlar və d. üçün də aktualdır. Beləliklə, tarixin gedişi ilə başqa ölkələrin tərkibində, lakin öz əzəli torpaqlarında, kompakt yaşadıqları halda öz dillrində təhsil almaq hüququndan məhrum edilməsi, yaxud bu hüquqların məhdudlaşdırılması Türk xalqlarının gələcək inkişafına və inteqrasiyasına ciddi maneədir və  ən ciddi şəkildə nəzərə alınmalıdır.

    3) Bu kontekstdə daha bir türk xalqının, öz tarixi ərazilərində nəinki təhsil almaq, ümumiyyətlə yaşamaq hüququndan məhrum edilmiş  Axıska – Mesheti  türklərinin uzun illər davam edən problemi  ayrıca vurğulanmalıdır. 1944-cü ildə Vətən torpağından, Gürcüstanın Axalsıq rayonundan deportasiya olunmuş bu xalqın nümayəndələrinin ən böyük arzusu həmişə öz vətənlərinə qayıtmaq olmuşdur.Deportasiyadan uzun onilliklər keçməsinə, artıq 3 nəsil dəyişməsinə və bir çox ölkələrdə, o cümlədən hazırda müstəqil türk cümhuriyyətlərində, Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan və s. yaşamaqlarına baxmayaraq  Axıska türklərinin böyük bir hissəsinin bu gün də məhz öz tarixi Vətənlərinə qayıtmaq arzusu başadüşüləndir və dəstəklənməlidir. Bu xalqın Vətənə dönmək uğrunda beynəlxalq səviyyədə apardığı mübarizə nəticəində 2007-ci ildə Gürcüstan Parlamenti  “Deportasiya olunmuş əhalinin qayıtması haqqında qanun” qəbul etmiş və beləliklə Axıska türklərinin Gürcüstan ərazisindən deportasiya olunması faktını tanıdığını və onun cinayətkar xarakterini təsdiqləmişdir. Lakin istər Avropa, istərsə də  Gürcü ekspertləri özləri məzmununa və qoyulan şərtlərə görə bu sənədi əslində “qayıtmamaq haqda sənəd” kimi qiymətləndirirlər. Təsadüfi deyil ki, sənədin qəbulundan 15 ildən artıq müddət keçməsinə baxmayaraq hələ də bu məsələdə bir irəliləyiş  nəzərə çarpmır. “Türk dünyası – 2040 Vizionu” platforması özünün proqram niyyətləri və qarşıya qoyduğu vəzifələr çərçivəsində bu məsələnin həllində real nəticələr əldə edə bilər.  

 III. “Türk dünyası 2040 vizionu”  platforması çərçivəsində “Ən görkəmli alim, şair, mütəfəkkir və sənət adamlarının birləşmiş türk birliyi irsini.... təbliğ etmək...” kimi  qarşıya qoyulan  vəzifənin parametrlərini artırmaq və bu siyahıya Türk dövlətləri və xalqları tarixində böyük izlər qoymuş tarixi şəxsiyyətlərinin, ilk növbədə ğörkəmli dövlət, siyasi və ictimai xadimləri daxil etmək məqsədəuyğundur.  TÜRKSOY, Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu və digər türk əməkdaşlıq təşkilatları türk xalqlarının tanınmış ədəbiyyat, mədəniyyət, incəsənət adamlarının yubileylərinin qeyd edilməsi sahəsində uzun illər böyük təcrübə qazanmışlar. Lakin, başqa bir reallıq da budur ki, türk xalqları bir-birinin tarixini yaxşı bilmir,  müxtəlif tarixi dönəmlərdə onların başçıları, rəhbərləri olmuş insanları tanımırlar. Yaxud,  türk xalqlarının yalnız uzaq tarixində deyil, müasir dövlətçilik tarixində mühüm rol oynamış böyük şəxsiyyətlərin çox az qismi kiçik istisnalarla bütün türk dünyasında tanınır. Bu sıradan yaxın perspektivdə bu və ya digər türk dövlətlərinin yaranmasında böyük xidmətləri olmuş dövlət və siyasət  adamlarının tarixi portretlərindən ibarət ümumi kitab-albomların, ensiklopediyaların nəşri məqsədəuyğun olardı. İlkin tədbirlər kimi isə görkəmli türk dövlət başçılarının yuvarlaq yubileylərinin digər türk ölkələri tərəfindən də qeyd edilməsi və geniş miqyasda tanıdılması,  bu məqsədlə  “Türk dünyası 2040 vizionu”  platformasında İşçi qrupunun yaradılması və qarşıdakı illər üçün müvafiq proqram tərtib edilməsi məqbul sayıla bilər. Məs., qarşıdakı iki ildə Azərbaycan xalqı özünün iki görkəmli dövlət başçısının – Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin və Heydər Əliyevin -  yubileylrini qeyd etməyə hazırlaşır. Sovet dönəmində və müasir Azərbaycan Respublikası dövründə Azərbaycanın başçısı olmuş Heydər Əliyevin anadan olmasının 100 illiyi münasibəti ilə 2023-cü il artıq ölkə prezidenti tərəfindən Azərbaycanda “Heydər Əliyev ili” elan edilmişdir və şübhə yoxdur ki, bu əlamətdar tarix digər türk dövlətləri tərəfindən də layiqincə qeyd ediləcəkdir.

    2024-cü ildə isə Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucusu və ilk dövlət başçısı Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olmasının 140 illik yubileyi gəlir.  İran, Türkiyə, Rusiya, Orta Asiya arealında bütün türk xalqlarının - İran azərbaycanlılarından tutmuş,  Rusiya imperiyasının türk-müsəlman əhalisinə qədər –  ictimai-siyasi hüquqlarının müdafiəsi və  dövlətçiliyinin yardılması  prosesində ən fəal surətdə iştirak etmiş, 1917-ci ildə Rusiya Müəssislər Məclisinə seçkilər zamanı yalnız Azərbaycan - Cənubi Qafqazdan deyil, həm də bütün Türküstandan nümayəndə seçilmiş Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin yubileyinin də  “Türk dünyası 2040 vizionu”  platforması çərçivəsində geniş qeyd olunacağı gözləniləndir.

    Bu, irəli sürdüyüm təkliflərin ən yığcam məzmunu. Qeyd edim ki, “Tarix” iclası “Türk dünyası-2040 vizionu” toplantısının birinci paneli idi və bu amil özlüyündə bu sahəyə verilən diqqəti göstərirdi. Proqram üzrə sonuncu çıxışçı olduğuma baxmayaraq nə səbəbdənsə Qazaxıstandan olan 3 nəfərin iclasa qatılmaması, Özbək aliminin isə gecikməsi səbəbindən bu iclası sədr Əhməd Taşagil bəylə ikimiz başlamalı olduq və sədrin giriş nitqindən sonra ilk çıxışı da mən etdim. Təkliflərimin böyük maraq doğurduğunu isə Əhməd bəyin onları üzünü mənə çevirərək dinləməsi, qeydlər aparması, sonrakı çıxışında Türk Tarix Komissiyası yaradılması (ümumi və  ya problemlər üzrə), eləcə də tarixi şəxsiyyətlərin tanıdılmasının  fikirləri üzərində  ayrıca dayanması, daha sonra universitetin rektoru Çingiz bəyin gözlənilmdən bizim panelə qatılaraq verilən hər təklifə, xüsusilə “dövləti olmayan xalqların” problemləri ilə bağlı məsələlərə  münasibət bildirməsi, nəhayət, Mühittin Şimşək bəyin axşam şam ziyafəti zamanı  bizim masaya yaxınlaşaraq mənə müraciətlə çıxışımı çox bəyəndiyini və onun məhz bu toplantının tələblərinə və gözləntilərinə cavab verdiyini vurğulaması təsdiq edir.  

    Bu sonuncu məqam, toplantıda səslənin çıxışların məzmunu və bu yığncağın gözləntilərini nə dərəcədə doğrultduğu, zənnimcə, ən əsas məsələ idi və mənim şəxsi, subyektiv fikrimə görə son nəticədə təşkilatçılar tərəfindən elə də yüksək qiymət almadı. Əslində bütün çıxışları dinləmiş (yalnız “İqtisadiyyat” panelindən  başqa) bir iştirakçı kimi mən özüm də ümumi mənzərəni bütün müsbət və mənfi cəhətləri ilə aydın görürdüm. Toplantının əsas məqsəd və vəzifələrini ən dəqiq şəkildə, birmənalı olaraq Türkiyə nümayəndələri ifadə edirdi və təsadüfü deyil ki, bütün panellərin moderatorları da türkiyəli mütəxəssislər idi.

    Digər respublikalardan olan nümayəndələrin bəziləri sanki bu toplantıya rəvac vermiş sənədlə heç tanış deyildi və çox ümumi məzmunlu çıxışlar edirdi. Təsadüfi deyil ki, “Bağlantı-Kapanış”  iclasında yalnız Çingiz bəy qısa bir çıxış edərək toplntıya yekun vuranda, hamıya təşəkkür etməklə yanaşı, “bəzi çıxışçılar təkliflər verdi, qalanları elə bildiklərini danışdı” kimi çox sərrast fikir söylədi.

    Bu baxımdan bizim Azərbaycan heyətinin bu toplantıda iştirakı kifayət qədər səmərəli sayıla bilər. Belə ki, Cavid Vəliyev (Siyasət və Beynəlxalq əlaqələr), Lamiə xanım Zeynalova (Hüquq- Ombudsman institutu), Arzu xanım Hüseyn (Turizm) öz çıxışlarında Azərbaycan təcrübəsinə əsaslanaraq bir sıra əməli təkliflər irəli sürdülər.

   Toplantı çağırıldığı məqsədlə bağlı daha bir mühüm problemi üzə çıxardı. Belə ki, müxtəlif türk respublikalarından olan mütəxəssislər əsasən öz dillərində çıxış etdiklərindən çox vaxt biri  digərini anlamırdı. Məs., biz azərbaycanlılar demək olar ki, qırğız və qazax nümayəndələrinin dediklərinin çox hissəsini başa düşmürdük, özbəkləri qismən anlayırdıq və yalnız fasilələrdə bir-birimizlə rus dilində anlaşırdıq. Bu reallığa diqqət edən Cavid Vəliyev öz çıxışında heç olmasa tələbələrdən “tərçüməçi” ayırmaq təklifi etdi. Doğrudur, bəzi respublikaların nümayəndələri (o cümlədən Cavid bəy) Türkiyə türkcəsində çıxış etdilər və bu, vəziyyəti bizim üçün  xeyli asanlaşdırdı. Lakin qazax, özbək və qırğızların türk və Azərbaycan dilində edilən çıxışları nə dərəcədə anladıqları heç müəmma olaraq belə qalmadı, belə ki, bu zaman onlar bəzən zalı tərk edir və yalnız özlərinkilər çıxış edəndə qayıdırdı.  

     Bu  məqam ortaq türk dili ilə bağlı problemi tam çılpaqlığı ilə ortaya qoyur. Ortaq dil və ortaq əlifba layihələrinin Türk Dövlətləri Təşkilatının müvafiq qurumlarının diqqətində durduğu məlumdur. Lakin reallıqdan çıxış edilərsə, bu layihələrin nəticələrinin daha uzaq perspektivə ünvanlandığı nəzərə alınmalı, yaxın gələcək üçün isə hər türk xalqının öz ana dilini qoruması və inkişaf etdirməsi şərti ilə ortaq ünsiyyət dili kimi Türkiyə türkcəsinin seçilməsi daha məqsədəuyğun sayılardı. Türk dil qrupuna daxil olan xalqların vaxtilə rus dilini ikinci ünsiyyət dili kimi mənimsəməsi faktından çıxış edərək hər kəsə daha anlaşıqlı olan Türkiyə türkcəsinin çox asanlıqla bu birləşdirici funksiyanı yerinə yetirəcəyi heç bir şübhə doğurmur.

   P.S. Təəssüratlarım çoxdur, lakin nə qədər qısa yazmağa cəhd etsəm də, yazının həcminin onsuz da böyük olduğunu və vaxtınızı nəzərə alaraq, sözümu burada birtirirəm.