Ethnoglobus » ЭТНОПОЛИТИКА » “TÜRK DÜNYASI- 2040 VİZİONU”. Məqsədlər, gözləntilər, reallıqlar...

“TÜRK DÜNYASI- 2040 VİZİONU”. Məqsədlər, gözləntilər, reallıqlar...

image

Solmaz Toqidi-Rüstəmova, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, professor

 

Dostlar, yenicə çox mühüm bir səfərdən qayıtmışam və ilkin təəssüratlarımı sizinlə bölüşmək istəyirəm. Əslində  22-23 oktyabr 2022 tarixində Qazaxıstanın qədim tarixi məskənlərindən Türküstan şəhərində  keçirilən beynəlxalq toplantı və bu məkan haqda elə həmin günlər və daha ətraflı yazmaq istəyirdim. Amma çox gərgin iş qrafiki, 5 türk dövlətini təmsil edən çoxsaylı iştirakçılarla sıx ünsiyyət və çıxışlarla müşayiət olunan şam ziyafətlərindən sonrakı yorğunluq buna imkan vermirdi.

   XII əsrin  məşhur mütəfəkkir-şairi, ortaq türk ədəbiyyatında ilk mütəfəkkirlərdən, türk dilində sufi ədəbiyyatının yaradıcılarından biri Əhməd Yasəvinin adını daşıyan və artıq 30 ildir fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Türk-Qazax Universitetinin (ƏY ad. BT-QU) bazasında bir neçə təşkilatın dəstəyi ilə keçirilən, Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistandan gəlmiş mütəxəssislərin qatıldığı bu beynəlxalq toplantı Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv ölkələrin dövlət başçılarının 12 noyabr 2021-ci il tarixdə VIII İstanbul zirvə görüşündə imzaladığı  “Türk Dünyası 2040 Vizyonu” Bəyannaməsinin reallaşması yolunda atılan ilkin addımlardan sayıla bilər. 17 səhifədən ibarət olan bu sənədin əsas qayəsini, ən qısa şəkildə deyilərsə, dünyada baş verən sürətli dəyişiklikləri, onların təsirini bilmək və nizamlamaq üçün strateji baxışın tələb edildiyi bir dövrdə türk dövlətlərini, cəmiyyətlərini və institutlarını ortaya çıxan reallıqlara uyğunlaşdırmaq hədəfi təşkil edir. Sənəddə Üzv dövlətərin müvafiq orqanları arasında Siyasi və təhlükəsizlik, İqtisadi və sektoral, Nəqliyyat və Gömrük, İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları, Enerji, Turizm, Tibb, Ətraf mühit, Kənd təsərrüfatı, Mədəniyyət, Elm və Təhsil, Gənclik və İdman, Diaspora, İnformasiya və Media  və d. sahələrdə qurulmalı olan əməkdaşlıq haqda proqram göstərişlər yer almışdır.  

   Türküstan toplantısında bu sadalanan sahələrdən yalnız 9 – Tarix, Siyasi və beynəlxalq münasibətlər, Enerji, İqtisadiyyat, Hüquq, Tibb, Dil, Turizm, Ədəbiyyat və Sənət – mövzuları üzrə panel iclaslar (oturum) təşkil olunmuşdu və belə görünürdü ki, əsas məqsəd hər sahə üzrə mütəxəssisləri eşitmək,  fikir mübadiləsi və yeni ideyalar əldə etmək idi. Azərbaycandan bu beynəlxalq toplantıya 7 nəfər qatılmışdı, daha 3 nəfərin - Azərbaycan Ağsaqqallar Şurasının başçısı Həsən Həsənov və MM – deputatları – Qənirə Paşayeva və Elman Nəsirovun adları proqramda göstərilsə də özləri gəlməmişdilər.  Siyasi və beynəlxalq münasibətlərə dair iclasda təmsilçimiz kimi – Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin əməkdaşı Cavid Verdiyevin əsas məruzəçi olduğu nəzərə alınarsa, həmin vaxt Özbəkistanda səfərdə olan Qənirə xanımın bu iclasa yetişmədiyi anlaşılan idi. Amma “Enerji” sahəsinə aid sırf peşəkarlıq tələb edilən və çox yüksək səviyyədə keçən (toplantının ən güclü iclaslarından biri) paneldə Elman Nəsirovun (?) iştirak edib-etməməsini düzü necə qiymətləndirməyi bilmirəm.

   Açılış mərasimindən  dərhal sonra başlanan Türk dünyası Ağsaqqallar Şurasının iclasında çıxışı nəzərdə tutulan  3 nəfər ağsaqqaldan 2-sinin - Türkiyədən Binəli Yıldırımın və Azərbaycandan Həsən Həsənovun bu toplantıya qatılmaması isə böyük təəssüf doğurdu. Binəli Yıldırımın Azərbaycanda qəzaya uğradığı və xəstəxanada olduğu səbəbi dönə-dönə vurğulanıb, salamları toplantı iştirakçılarına çatdırılsa da, nədənsə Həsən müəllimin adı heç çəkilmədi. 3- cü şəxs – Qazaxıstan Ağsaqqal Şurasının sədri, görkəmli diplomat, dövlət və elm adamı İkram Adırbek öz ölkəsini təmsil edirdi.  Bu beynəlxalq platformada Ağsaqqallar Şurası institutuna yüksək dəyər verilməsini və onun funksiyalarını isə ƏY ad. BT-QU İdarə Heyətinin sədri Prof. Dr. Mühittin Şimşək və universitetin rektoru Prof.Dr. Çingiz Tomar çox ətraflı izah etdilər. Ümumiyyətlə universitet  rəhbərliyini təmsil edən bu şəxslərin bütün iclaslarda ən fəal rolu onların bu toplantının əsas ideya və idarə rəhbərləri olduqlarını açıq göstərirdi.

    Mənim bu beynəlxalq toplantıda iştirakımla bağlı yaranacaq sualları qabaqlayaraq bildirim ki, özüm üçün də kifayət qədər gözlənilməz olan bu dəvəti mən fərdi surətdə türkiyəli həmkarım –tanınmış Türkiyə tarixçisi, Prof.Dr. Əhməd Taşagilin birbaşa təqdimatı ilə Çingiz Tomar bəydən almışdım.  Qədim dövrlər Orta Asiya türkləri tarixi üzrə mütəxəssis olan Əhməd bəylə şəxsən tanış deyildik. Odur ki, qarşıdakı toplantıda “Tarix” üzrə iclasın moderatoru olacaq Əhməd bəyin hələ hazırlıq mərhələsində Azərbaycandan dəvət üçün öz tanış tarixçi həmkarlarından bir neçəsinə sorğu etdiyi və mənim adımın çəkildiyi məlum olanda Əhməd bəylə yanaşı, o “naməlum” həmkarlarıma da təşəkkürümü bildirdim. Düzü adlarını dəqiqləşdirməyi münasib sanmadım.

   Azərbaycandan digər nümayəndələrin necə seçildiyini isə dəqiq bilmirəm, hərçənd bu seçimlərin bəzilərinə daha ciddi yanaşmaq olardı. “Enerji”dən başqa, “Tibb”ə dair iclasda da ümumiyyətlə təmsilçimizin olmaması xüsusilə böyük təəssüf doğurdu, çünki bu panelə istər Türkiyədən, istər digər respublikalardan tibb üzrə çox nüfuzlu mütəxəssislər qatılmışdılar.    

    Mənim üçün tamamilə yeni platforma olan bu toplantıda ənənəvi elmi məruzənin tələb olunmadığı onun ümumi başlığından və hər hansı konkret  mövzu ya şərtlərə söykənən proqramın göndərilmədiyindən məlum idi. Odur ki, toplantının əsas məqsədi ifadə olunan   “Türk Dünyası 2040 Vizyonu” Bəyannaməsini diqqətlə öyrəndikdən sonra çıxışımı bu sənəddən irəli gələn bəzi vəzifələr üzrə konkret təkliflər üzərində qurmağa qərar verdim. (Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, Azərbaycan dövlət başçısının da imzaladığı bu sənədin öz dilimizdə tərcüməsi yoxdur, hər halda nə mən, nə də digər nümayəndələrimiz onu tapa bilmədik).

   Beləliklə, həcm məhdudiyyətini nəzərə alaraq 3  mövzu üzrə etdiyim təklifləri tezis şəklində nəzərinizə çatdırıram.

    I. Məlum sənəddə türk xalqlarının ortaq tarixinin öyrənilməsi əsas hədəf kimi vurğulanır, bu tarixin ağır və faciələr dolu səhifələrinin də olduğu xatırlanaraq irəli sürülən təklif:  

  “Beynəlxalq Türk Tarix Komissiyasının yaradılması - XX-XXI əsrlərdə türk dövlətləri və xalqlarının üzləşdiyi erməni təcavüzünə qarşı mübarizə təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi  və bölgədə sülhün perspektivlərinin müəyyənləşməsi yolunda bir vasitə kimi”.

    Bu təklifimi Türkiyə, Cənubi Qafqaz, İran Azərbaycanı, Qazaxıstan, Özbəkistan arealı əhatə olunmaqla mövzunun preambulası, belə bir komissiyasının yaradılmasını zəruri edən tarixi, siyasi, informasiya-təbliğati faktorlar, mənbələr və bu gün üçün aktuallığı göstərilməklə 6 səhifəlik bir layihə şəklində hazırlayraq, Türkiyə türkcəsində 3 nüsxədə “Tarix” üzrə iclasın sədri Əhməd Taşagil bəyə, Türk Tarix Qurumunun başqanı Prof.Dr.Birol Çetin beyə və Çingiz Tomar bəyə təqdim etdim.

  II. “Türk Dünyası 2040 Vizyonu” platformasının yalnız Türk dövlətləri Təşkilatına üzv ölkələrin və onların xalqlarının “…ehtiyaclarını qarşılamağı hədəfləyir...” tezisi ilə razılaşmayaraq bu gün öz dövləti olmayan, başqa dövlətlərin tərkibində yaşayan türk xalqlarının da ehtiyaclarının gündəmə gətirilməsi və diqqət mərkəzində saxlanılmasının zəruriliyi. Bu sıradan nümunə kimi Azərbaycan Respublikasının sərhədlərindən kənarda,  həm də diaspora şəklində deyil, öz tarixi torpaqlarında yerli xalq kimi yaşayan azərbaycanlıların problemlərindən hələ yalnız biri kimi:

1) İran Azərbaycanında   Ana dilində məktəb.

Tarixi İranda türklərin farslarla bərabər dövlət yaradan millət olduğu,  eləcə də  5 əsrdən artıq bu dövləti idarə etdiyi bir məmləkətdə bu gün özünü türk bilən 30 milyondan artıq əhalinin indiyədək öz ana dilində məktəbi olmaması bu insanların ən ümumi insani və mədəni  hüquqlarının pozulması kimi qiymətləndirilməlidir.  “Türk Dünyası 2040 Vizyonu” Platforması çərçivəsində İran azərbaycanlılarının öz doğma dilində təhsil almaq haqqının ödənilməsi məsələsini  ən ciddi şəkildə qoymaqla onu beynəlxalq aləmdə geniş müzakirə obyektinə çevirmək və həllinə nail olmaq kimi bir vəzifəni öhdəmizə götürməliyik.  

  2) Azərbaycan dilində təhsillə bağlı daha bir problem digər bir ölkədə Gürcüstan Respublikasında gündəmdədir. Öz tarixi torpaqlarında 500 yüz minə yaxın azərbaycanlı əhalinin kompakt yaşadığı bölgədə hələ sovetlər dövründə 200-dən artıq Azərbaycan məktəbi var idi. Hazırda bu məktəblərin sayı 79-dur, 37 sayda isə qarışıq - gürcü və Azərbaycan sektor məktəbləri vardır. Gürcüstan hökuməti kadr çatışmazlığını bəhanə edərək mütəmadi olaraq, yalnız məktəblərin sayını deyil, bu məktəblərdə tədris edilən Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənləri üzrə dərs saatlarını azaldır. Məqsəd  məlumdur: ölkədə yaşayan etnik xalqları mümkün qədər gürcü cəmiyyətə inteqrasiya etmək.Bu niyyətlə Azərbaycan məktəblərində həftədə 5 saat gürcü və cəmi 3 saat Azərbaycan dili tədris olunur. İnteqrasiya məsələsi mühüm olsa da bu siyasət xalqın  ana dili hesabına edilməməlidir, odur ki, acı sonluğu məlum olan bu sıradan proseslərin dayandırılması və qarşısının alınması “Türk Dünyası 2040 Vizyonu” platformasında “Dövləti olmayan türk xalqlarının preblemləri” kontekstində diqqət mərkəzində durmalıdır. Bu problem eynilə Rusiya Federasiyasında, hətta müəyyən dövlətçilik qurumları olan türk xaqları – tatarlar, başqırdlar və d. üçün də aktualdır. Beləliklə, tarixin gedişi ilə başqa ölkələrin tərkibində, lakin öz əzəli torpaqlarında, kompakt yaşadıqları halda öz dillrində təhsil almaq hüququndan məhrum edilməsi, yaxud bu hüquqların məhdudlaşdırılması Türk xalqlarının gələcək inkişafına və inteqrasiyasına ciddi maneədir və  ən ciddi şəkildə nəzərə alınmalıdır.

    3) Bu kontekstdə daha bir türk xalqının, öz tarixi ərazilərində nəinki təhsil almaq, ümumiyyətlə yaşamaq hüququndan məhrum edilmiş  Axıska – Mesheti  türklərinin uzun illər davam edən problemi  ayrıca vurğulanmalıdır. 1944-cü ildə Vətən torpağından, Gürcüstanın Axalsıq rayonundan deportasiya olunmuş bu xalqın nümayəndələrinin ən böyük arzusu həmişə öz vətənlərinə qayıtmaq olmuşdur.Deportasiyadan uzun onilliklər keçməsinə, artıq 3 nəsil dəyişməsinə və bir çox ölkələrdə, o cümlədən hazırda müstəqil türk cümhuriyyətlərində, Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan və s. yaşamaqlarına baxmayaraq  Axıska türklərinin böyük bir hissəsinin bu gün də məhz öz tarixi Vətənlərinə qayıtmaq arzusu başadüşüləndir və dəstəklənməlidir. Bu xalqın Vətənə dönmək uğrunda beynəlxalq səviyyədə apardığı mübarizə nəticəində 2007-ci ildə Gürcüstan Parlamenti  “Deportasiya olunmuş əhalinin qayıtması haqqında qanun” qəbul etmiş və beləliklə Axıska türklərinin Gürcüstan ərazisindən deportasiya olunması faktını tanıdığını və onun cinayətkar xarakterini təsdiqləmişdir. Lakin istər Avropa, istərsə də  Gürcü ekspertləri özləri məzmununa və qoyulan şərtlərə görə bu sənədi əslində “qayıtmamaq haqda sənəd” kimi qiymətləndirirlər. Təsadüfi deyil ki, sənədin qəbulundan 15 ildən artıq müddət keçməsinə baxmayaraq hələ də bu məsələdə bir irəliləyiş  nəzərə çarpmır. “Türk dünyası – 2040 Vizionu” platforması özünün proqram niyyətləri və qarşıya qoyduğu vəzifələr çərçivəsində bu məsələnin həllində real nəticələr əldə edə bilər.  

 III. “Türk dünyası 2040 vizionu”  platforması çərçivəsində “Ən görkəmli alim, şair, mütəfəkkir və sənət adamlarının birləşmiş türk birliyi irsini.... təbliğ etmək...” kimi  qarşıya qoyulan  vəzifənin parametrlərini artırmaq və bu siyahıya Türk dövlətləri və xalqları tarixində böyük izlər qoymuş tarixi şəxsiyyətlərinin, ilk növbədə ğörkəmli dövlət, siyasi və ictimai xadimləri daxil etmək məqsədəuyğundur.  TÜRKSOY, Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu və digər türk əməkdaşlıq təşkilatları türk xalqlarının tanınmış ədəbiyyat, mədəniyyət, incəsənət adamlarının yubileylərinin qeyd edilməsi sahəsində uzun illər böyük təcrübə qazanmışlar. Lakin, başqa bir reallıq da budur ki, türk xalqları bir-birinin tarixini yaxşı bilmir,  müxtəlif tarixi dönəmlərdə onların başçıları, rəhbərləri olmuş insanları tanımırlar. Yaxud,  türk xalqlarının yalnız uzaq tarixində deyil, müasir dövlətçilik tarixində mühüm rol oynamış böyük şəxsiyyətlərin çox az qismi kiçik istisnalarla bütün türk dünyasında tanınır. Bu sıradan yaxın perspektivdə bu və ya digər türk dövlətlərinin yaranmasında böyük xidmətləri olmuş dövlət və siyasət  adamlarının tarixi portretlərindən ibarət ümumi kitab-albomların, ensiklopediyaların nəşri məqsədəuyğun olardı. İlkin tədbirlər kimi isə görkəmli türk dövlət başçılarının yuvarlaq yubileylərinin digər türk ölkələri tərəfindən də qeyd edilməsi və geniş miqyasda tanıdılması,  bu məqsədlə  “Türk dünyası 2040 vizionu”  platformasında İşçi qrupunun yaradılması və qarşıdakı illər üçün müvafiq proqram tərtib edilməsi məqbul sayıla bilər. Məs., qarşıdakı iki ildə Azərbaycan xalqı özünün iki görkəmli dövlət başçısının – Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin və Heydər Əliyevin -  yubileylrini qeyd etməyə hazırlaşır. Sovet dönəmində və müasir Azərbaycan Respublikası dövründə Azərbaycanın başçısı olmuş Heydər Əliyevin anadan olmasının 100 illiyi münasibəti ilə 2023-cü il artıq ölkə prezidenti tərəfindən Azərbaycanda “Heydər Əliyev ili” elan edilmişdir və şübhə yoxdur ki, bu əlamətdar tarix digər türk dövlətləri tərəfindən də layiqincə qeyd ediləcəkdir.

    2024-cü ildə isə Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucusu və ilk dövlət başçısı Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olmasının 140 illik yubileyi gəlir.  İran, Türkiyə, Rusiya, Orta Asiya arealında bütün türk xalqlarının - İran azərbaycanlılarından tutmuş,  Rusiya imperiyasının türk-müsəlman əhalisinə qədər –  ictimai-siyasi hüquqlarının müdafiəsi və  dövlətçiliyinin yardılması  prosesində ən fəal surətdə iştirak etmiş, 1917-ci ildə Rusiya Müəssislər Məclisinə seçkilər zamanı yalnız Azərbaycan - Cənubi Qafqazdan deyil, həm də bütün Türküstandan nümayəndə seçilmiş Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin yubileyinin də  “Türk dünyası 2040 vizionu”  platforması çərçivəsində geniş qeyd olunacağı gözləniləndir.

    Bu, irəli sürdüyüm təkliflərin ən yığcam məzmunu. Qeyd edim ki, “Tarix” iclası “Türk dünyası-2040 vizionu” toplantısının birinci paneli idi və bu amil özlüyündə bu sahəyə verilən diqqəti göstərirdi. Proqram üzrə sonuncu çıxışçı olduğuma baxmayaraq nə səbəbdənsə Qazaxıstandan olan 3 nəfərin iclasa qatılmaması, Özbək aliminin isə gecikməsi səbəbindən bu iclası sədr Əhməd Taşagil bəylə ikimiz başlamalı olduq və sədrin giriş nitqindən sonra ilk çıxışı da mən etdim. Təkliflərimin böyük maraq doğurduğunu isə Əhməd bəyin onları üzünü mənə çevirərək dinləməsi, qeydlər aparması, sonrakı çıxışında Türk Tarix Komissiyası yaradılması (ümumi və  ya problemlər üzrə), eləcə də tarixi şəxsiyyətlərin tanıdılmasının  fikirləri üzərində  ayrıca dayanması, daha sonra universitetin rektoru Çingiz bəyin gözlənilmdən bizim panelə qatılaraq verilən hər təklifə, xüsusilə “dövləti olmayan xalqların” problemləri ilə bağlı məsələlərə  münasibət bildirməsi, nəhayət, Mühittin Şimşək bəyin axşam şam ziyafəti zamanı  bizim masaya yaxınlaşaraq mənə müraciətlə çıxışımı çox bəyəndiyini və onun məhz bu toplantının tələblərinə və gözləntilərinə cavab verdiyini vurğulaması təsdiq edir.  

    Bu sonuncu məqam, toplantıda səslənin çıxışların məzmunu və bu yığncağın gözləntilərini nə dərəcədə doğrultduğu, zənnimcə, ən əsas məsələ idi və mənim şəxsi, subyektiv fikrimə görə son nəticədə təşkilatçılar tərəfindən elə də yüksək qiymət almadı. Əslində bütün çıxışları dinləmiş (yalnız “İqtisadiyyat” panelindən  başqa) bir iştirakçı kimi mən özüm də ümumi mənzərəni bütün müsbət və mənfi cəhətləri ilə aydın görürdüm. Toplantının əsas məqsəd və vəzifələrini ən dəqiq şəkildə, birmənalı olaraq Türkiyə nümayəndələri ifadə edirdi və təsadüfü deyil ki, bütün panellərin moderatorları da türkiyəli mütəxəssislər idi.

    Digər respublikalardan olan nümayəndələrin bəziləri sanki bu toplantıya rəvac vermiş sənədlə heç tanış deyildi və çox ümumi məzmunlu çıxışlar edirdi. Təsadüfi deyil ki, “Bağlantı-Kapanış”  iclasında yalnız Çingiz bəy qısa bir çıxış edərək toplntıya yekun vuranda, hamıya təşəkkür etməklə yanaşı, “bəzi çıxışçılar təkliflər verdi, qalanları elə bildiklərini danışdı” kimi çox sərrast fikir söylədi.


    Bu baxımdan bizim Azərbaycan heyətinin bu toplantıda iştirakı kifayət qədər səmərəli sayıla bilər. Belə ki, Cavid Vəliyev (Siyasət və Beynəlxalq əlaqələr), Lamiə xanım Zeynalova (Hüquq- Ombudsman institutu), Arzu xanım Hüseyn (Turizm) öz çıxışlarında Azərbaycan təcrübəsinə əsaslanaraq bir sıra əməli təkliflər irəli sürdülər.

   Toplantı çağırıldığı məqsədlə bağlı daha bir mühüm problemi üzə çıxardı. Belə ki, müxtəlif türk respublikalarından olan mütəxəssislər əsasən öz dillərində çıxış etdiklərindən çox vaxt biri  digərini anlamırdı. Məs., biz azərbaycanlılar demək olar ki, qırğız və qazax nümayəndələrinin dediklərinin çox hissəsini başa düşmürdük, özbəkləri qismən anlayırdıq və yalnız fasilələrdə bir-birimizlə rus dilində anlaşırdıq. Bu reallığa diqqət edən Cavid Vəliyev öz çıxışında heç olmasa tələbələrdən “tərçüməçi” ayırmaq təklifi etdi. Doğrudur, bəzi respublikaların nümayəndələri (o cümlədən Cavid bəy) Türkiyə türkcəsində çıxış etdilər və bu, vəziyyəti bizim üçün  xeyli asanlaşdırdı. Lakin qazax, özbək və qırğızların türk və Azərbaycan dilində edilən çıxışları nə dərəcədə anladıqları heç müəmma olaraq belə qalmadı, belə ki, bu zaman onlar bəzən zalı tərk edir və yalnız özlərinkilər çıxış edəndə qayıdırdı.  

     Bu  məqam ortaq türk dili ilə bağlı problemi tam çılpaqlığı ilə ortaya qoyur. Ortaq dil və ortaq əlifba layihələrinin Türk Dövlətləri Təşkilatının müvafiq qurumlarının diqqətində durduğu məlumdur. Lakin reallıqdan çıxış edilərsə, bu layihələrin nəticələrinin daha uzaq perspektivə ünvanlandığı nəzərə alınmalı, yaxın gələcək üçün isə hər türk xalqının öz ana dilini qoruması və inkişaf etdirməsi şərti ilə ortaq ünsiyyət dili kimi Türkiyə türkcəsinin seçilməsi daha məqsədəuyğun sayılardı. Türk dil qrupuna daxil olan xalqların vaxtilə rus dilini ikinci ünsiyyət dili kimi mənimsəməsi faktından çıxış edərək hər kəsə daha anlaşıqlı olan Türkiyə türkcəsinin çox asanlıqla bu birləşdirici funksiyanı yerinə yetirəcəyi heç bir şübhə doğurmur.

   P.S. Təəssüratlarım çoxdur, lakin nə qədər qısa yazmağa cəhd etsəm də, yazının həcminin onsuz da böyük olduğunu və vaxtınızı nəzərə alaraq, sözümu burada birtirirəm.


 




eva and 111 others











16 comments



ДРУГИЕ НОВОСТИ
ВСЕ НОВОСТИ
18:49Израиль расценивает иранских азербайджанцев как своих союзников13:56Росток надежды20:36Израиль делает ставку на протестное настроение иранцев и на Рза Шаха Пехлеви14:15Güneş olmak istiyorum ,anne09:25ترک ها در احادیث پیامبر21:31İranın əsas elita dayağı erroziyaya uğrayır19:38По следам культурного наследия: стратегия Турции в отношении исторических артефактов18:29Трехсторонняя встреча Турция-Россия-Украина, направленная на прекращение российско-украинской войны завершилась17:05Prezidentlərin Laçın görüşü geosiyasi start nöqtəsidir09:24VƏHY TƏHKİYƏÇİSİNİN MÜƏLLİF “BİZ”İ09:08Каково значение Будапештской декларации ОТГ для ТРСК?20:04Bakıda “Əvəsor” folklor qrupunun 60 illiyinə həsr olunan “Talış folkloru konserti” keçirilib19:45В Стамбуле стартовал VII Фестиваль культуры этноспорта15:08Tehran hakimiyyəti təbrizlilərin çempionluğundan niyə təşvişə düşüb?14:15وقتی فوتبال هویت می‌شود؛ از تبریز تا مرکز13:35Traktor SC İran sistemini alt-üst edib tarixi çempionluğu qazandı13:26Tractor SC complete journey to upset Iran’s establishment and claim historic title07:36Günəş olmaq istəyirəm, ay ana, yaxud, arzular necə həyata keçir20:01İRANDA DEPUTATLAR NİYƏ TEZ-TEZ İMPİÇMENTƏ ƏL ATIRLAR17:22می‌خواهم خورشید باشم، مادر.17:13خلاقیت از بعد مادی و معنوی09:59HEYDƏR ƏLİYEV - MİLLİ MƏDƏNİYYƏT TARİXİMİZ16:23Сохранение уникальности каждого народа и содействие их диалогу через ознакомление с другими культурами и изучение их языка.18:20Карты в различных проекциях могут искажать восприятие мира, или Гренляндия меньше ,чем на карте19:18Про диктат родителей в Азербайджане20:41Изобретение караимов20:27Современные евреи-тюркофоны: караимы Крыма и Восточной Европы.20:09Rəsul Həmzətovun "Qorxuram"--"Tarsedəm" şeri talış dilində16:58Регионализация в Европе: трансформация «Инициативы трех морей»11:14АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ МЕНТАЛЬНОСТЬ: ОТ ЛИБЕРАЛИЗМА ДО КОНСЕРВАТИЗМА10:47Acıdan "zevk” alanlar16:03İran-ABŞ danışıqlarının üçüncü raundu Maskatda başa çatıb; Tehran danışıqların ciddiliyini vurğulayır15:59İki iranlı-israilli ekspert: Bəndər-Rəcai partlayışları İran rejimini ciddi şəkildə zəiflətdi15:43İranın dəniz ticarətinin onurğa sütunu qırılıb15:36Bəndər Abbasdakı partlayışların mənşəyi: “New York Times”-ın xəbəri və İran Müdafiə Nazirliyinin bəyanatı13:14REİNKARNASIYA VƏ KABBALA13:01Səməd Vurğun "Qəhrəmanın ölümü " _ "Qəhrəmani maq" şeri talış dilində06:51Nizami Gəncəvinin “Sənsiz” qəzəli talış dilində-“Be tı”16:21محمودی: هواداران تراکتور در دنیا بی‌همتا هستند/ ورزشگاه یادگار امام، بهشت فوتبال است18:29Армейский раввин и выжившие узники08:27Отношения Азербайджана и ТРСК: история и перспективы развития15:19Парфянское царство – государство иранцев-зороастрийцев в Иране и Центральной Азии11:45کسانی که از رنج "لذت می برند"18:25Orucun sosiologiyası: onlayn sorğunun statistik təhlili14:07Savaşsonrası psixoloji problemləri cəmiyyət birgə aşmalıdır15:26Təbrizdə Beşinci Milli Muğam Musiqi Festivalı keçirilib17:04Согдийцы и хорезмийцы - иранские оседлые народы доисламской Центральной Азии14:32Детские воспоминания о праздниках: евреи и славяне о Песахе14:12Xamneinin istefası üçün ictimai tələb artır20:22İranda Azərbaycan əleyhinə mövqelər davam edir12:08GENETİK İRQÇİLİK VƏ AŞIRI MİLLƏTÇİLİK10:59Dərddən "ləzzət" alanlar19:22Сумаляк — главное блюдо Новруза в Узбекистане12:16Urmidə nələr baş verib19:37Дорога слез. Ассирийцы и их эмиграция в XIX-XXI вв.13:02Нишалда - популярный десерт на Рамазан в Узбекистане15:21კვანტური ცნობიერების თეორია და კვანტური ფსიქოლოგია19:51Место встречи – бакинский бульвар19:41Кто такая Латифа аш-Шараа — первая леди Сирии?19:54Несторианское христианство и его распространение в Центральной и Внутренней Азии в эпоху Средневековья14:40İran Azərbaycanın dövlətçiliyini inkar edir15:41Интервью первого квантового психолога Азербайджана сайту Lent.az.18:20PEZEŞKİYAN HÖKUMƏTİ PREZİDENTİN ÖZ VƏDİNƏ ƏMƏL ETMƏSİNƏ İCAZƏ VERMƏDİ?18:49Достигнуто соглашение между BOTAŞ и Туркменгаз о поставках туркменского газа в Турцию18:38İransayağı obyektivlik11:39Позиция Трампа повысит роль Турции в вопросе укрепления обороны в Европе17:55МЕНДЕЛЕЕВ И БАКИНСКАЯ НЕФТЬ17:39İranın millətçi dini rejimi18:34Бакуда Каюм Насыйриның тууына 200 ел тулуга багышланган әдәби-музыкаль кичә узды18:17Манихейство и его распространение среди тюрок17:20Военное дело Улуса Джучи (Золотой Орды)14:35Эссе к статье каббалиста Рабаша «Пойдем к Фараону-2»17:48İRAN MÜXALİFƏTİ VƏ TRAMP13:46Общение с иранцем идентична игре в шахматы10:40چرا پول نداریم؟09:46گلنارا اینانج اولین روانشناس کوانتومی آذربایجان با Lent.az صحبت کرد: برای ثروتمند شدن باید از بعد سوم خارج شوید.09:38افکار و سندرم خستگی مزمن16:20KİBALİON - MİSİR VƏ YUNAN HERMETİK FƏLSƏFƏSİ: ÜÇ TƏŞƏBBÜS16:07Məntiqsiz Iran ,yaxud “ÖRTÜLÜ MƏDƏNİYYƏT”14:56Империя Юань – Монгольская империя Внутренней Азии и Китая17:48Azerbaycan'ın ilk KUANTUM PSİKOLOĞU Gülnara İnanç Lent.az -a konuştu :Kuantum psikolojisinde insan zihniyle değil, ruhuyla, ruhun ilettiği bilgilerle çalışır.11:10ƏRƏB ŞƏRQİNDƏN MƏRKƏZİ ASİYAYA VURNUXAN İRAN13:18کعبه قلب خمینی12:57TEHRANDA TERROR18:16Договор России и Ирана закрепил, что делать сторонам в случае агрессии (полный текст Договора)10:44İRAN BAŞINA HARANIN DAŞINI SALSIN?12:012023-cü ildə Bəşər Əsəd İran prezidenti İbrahim Rəisini təmtəraqla qəbul etmək istəməyib11:51İnsanlar niyə pirlərə gedir11:59Монгольская средневековая письменная культура08:56Герои летописей и «Слово о полке Игоревом»: Династия Шаруканидов.19:24Uşaq adlarında dünyəviləşmə tendensiyası?17:43Humeyni'nin şiirlerinde tasavvufi motifler09:14MANTRA MEDİTASİYA.16:00О ПЕРСПЕКТИВАХ РАЗВИТИЯ ТЮРКСКОГО МИРА12:09Ərzin əşrəfi Naxçıvan (4-cü hissə)12:05Ərzin əşrəfi Naxçıvan (3-cü hissə)10:10Начался прием заявок на участие в конкурсах TEKNOFEST-2025 в ТРСК21:26«Разложение мозга»: как избежать негативного воздействия соцсетей?12:40Ərzin əşrəfi Naxçıvan (2-ci hissə)11:4912 ölkənin hüquqşünasları Bakıda: Cinayət hüququ müzakirə olundu11:00Ərzin əşrəfi Naxçıvan (1-ci hissə)15:25“Kinomexanikin qayıdışı” (“Kinomexaniki oqardemon”): Talış dilində dünya səviyyəli ilk bədii-sənədli filmin sehrli aləmi...10:58Yalan-palan İran12:50Азәрбайҗан тарихчысы Бакудагы беренче татар актрисалары турында: Аларга янаулар булган20:22Влияние Турции на переходный процесс в Сирии15:27Hicabsız İran10:27Как будет формироваться новый период в Сирии после Асада?20:17Iranda hicabı cərimələrlə "sevdirmək" istəyirlər17:26Nizip Ticarət Palatasına üzv iş adamlarından ibarət nümayəndə heyəti Azərbaycan-Türkiyə İş Adamları Birliyinin qonağı olub.16:57Лиля Брик- муза Владимира Маяковского17:03PEZEŞKİYANIN 1001 DƏRDİ VƏ EHTİMALLAR13:49Hz. İsa (ona salam olsun) nə üçün atasız doğulub?14:53КУШАНСКОЕ ЦАРСТВО – БУДДИСТСКАЯ ИМПЕРИЯ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ И ИНДИИ17:56İranda yaşayan xalqlar dövlətçiliyə təhdididirmi?10:40Pezeşkiyanın hicab problemləri10:03İRANDA FUNDAMENTALİSTLƏR GÜCLƏRİNİ GÖSTƏRİRLƏR14:24TÜRK DÜNYASI VƏ BƏHAİ DİNİ08:51KKTC, TDT Sivil Koruma Mekanizması’nda tam üyelik hakkı kazandı08:32Bahçeli: Türkiye, Azerbaycan ve KKTC’nin ortak alfabeye hazır olması Türk birliğinin müjdesidir17:14Кимакский каганат – кочевая империя Центральной Азии11:51İRAN PREZİDENTİNİN İLK GERİ ADDIMI20:39Dünya xalqları irqindən və dinidən asılı olmayaraq bir səmavi Mənbədən ilham alır17:59Кто определит итог выборов президента США: лобби или "колеблющиеся" штаты?13:57Мискинджа - Мискискар19:46В Туркменистане широко отметили Праздник туркменского алабая12:17Azərbaycanda xristian olmaq17:57Запреты у кыпчаков.16:57Амбициозный проект Илона Маска Starship: на пути к космическим путешествиям будущего18:01Тибет и Великая Степь в XIII-XX вв.15:17کمال17:40ЕС ввел санкции против представителей властей АТО Гагаузия12:11Dilənçiliyin sosiologiyasına dair qeydlər: ilahi təhdid və mənəvi terror11:59امام علی (ع)14:36В Баку подключились к международной акции "Диктант на лезгинском языке"13:35Geyim və əxlaq haqqında19:37Глава МИ-5 заявил о росте угроз со стороны России и Ирана17:17İranın "Mehestan" partiyası Azərbaycanın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı planlarının qarşısını almaq üçün qəti addımlar atmağa çağırır14:09“Azərbaycan İranın başıdır, baş gedəndə bədən də gedər... General Şadan”09:48İran dini, yaxud dünyəvi dövlət olmasından asılı olmayaraq etnik və dini əyləci əlində saxlayacaq.16:32Организация тюркских государств: 15 лет единства и прогресса20:05Авраам Шмулевич: Иран не в состоянии нанести серьезный удар по Израилю18:38Azərbaycanda Roş Ha Şana bayramı ərəfəsində yeni yəhudi təqvimi dərc olunub15:17Расул Гьамзатова икрам авунай15:08XIX əsr ləzgi ədəbiyyatının məramı13:02Уйгурское национальное движение и Китай в ХХ веке15:32Белорусский народный праздник урожая "Багач" отпраздновали в музее Янки Купалы в Вязынке15:00Многовековая традиция: узбекский плов14:01Etnik kimliyi müəyyənləşdirən DNA nəticələri reinkarnasiya fəlsəfəsinin maddi təzahürüdür.12:59İmam Ali (a.s.) : " ...Sizinle savaşanlarla savaşın."18:24НОГАЙЦЫ В XV-XVIII ВВ.20:11İMAMQULUKƏND11:32Геенна изначально приготовлена не для людей, а для дьявола и его последователей – падших ангелов10:50Cəhənnəm əvvəlcə insanlar üçün deyil, şeytan və onun ardıcılları — yəni düşmüş mələklər üçün hazırlanıb17:41PARA NASIL CEZBEDİLİR?17:34САМОУНИЧТОЖЕНИЕ И БОЛЕЗНЬ19:59İran dövlətinin Bəhai icmasını zəiflətmək və məhv etmək siyasəti davam edir18:05Результаты ДНК и реинкарнация17:57В Турции найдена цилиндрическая печать возрастом около 4 тыс. лет17:00Архаизм Талибана: куда уходят корни одиозного отношения к женщинам в Афганистане22:14Митрополия Молдовы - о паломничестве священников в Россию: У них не было политических целей12:06KUANTUM BİLİNCİ TEORİSİ, AŞKINLIK, KUANTUM PSİKOLOJİSİ VE KURAN AYETLERI11:27"Sionist İsrail və Şeytan Amerika" İranı necə xilas etdi?17:43Ata Atun İngiliz Arşivlerinde Kıprısla İlgili Neler Buldu14:47Сборная Казахстана по кокпару начала первые тренировки на стадионе Игр кочевников в Астане12:04Tbilisidə Qafqaz Kürdlərinin I Beynəlxalq Elmi-Praktiki Konfransı baş tutub.20:29Нафталиевы и Шамиловы — первые горско-еврейские поселенцы Кабарды15:37В Ташкенте состоялась встреча президентов Азербайджана и Узбекистана с представителями деловых кругов двух стран15:27От Еленендорфа до Гейгёля18:11"BİRİNCİ və İKİNCİ" XOŞBƏXTLİK yaxud UTANCAQLIĞIN FƏLSƏFƏSİ!16:08Азербайджан и Казахстан проводят совместные учения «Алтын кыран-2024»21:43Проанализированы возможности Каракалпакстана и определены дальнейшие задачи17:27Погромы в Британии стали итогом исламофобской пропаганды21:04Период Яхьи Синвара в сопротивлении19:32КЕМ БЫЛИ ДИ И ЖУНЫ? Внутренняя Азия и Южная Сибирь от пришествия индоевропейцев до империи Хунну19:42Кыргызские женщины сохраняют традицию головного убора «элечек»20:43Президенты стран Центральной Азии на встрече в Астане выступили за продвижение общих интересов20:03Итоги выступления спортсменов из Центральной Азии на Олимпиаде — 202415:03В Баку отметили День Абая - Bakıda Abay Günü qeyd olunub14:55Бакуда Абай күні аталып өтті15:19СЛАВЯНЕ В ДЕШТ-И КЫПЧАКЕ19:07Великобритания сосредоточилась на защите Израиля военным присутствием в Средиземноморье и на Ближнем Востоке11:41Azərbaycanda etnik talışlar türkdilli toplumda özünü necə hiss edir15:05تئوری آگاهی کوانتومی، استعلایی ، روانشناسی کوانتومی و آیات قرآن14:50ТОТЕМЫ У КЫПЧАКОВ11:38Азербайджанские ковры в Музее Ислама, в Иерусалиме15:00Чем обернется для региона убийство лидера ХАМАС?10:49Исчезнувшие народы. Авары10:29Как будет формироваться внешняя политика Ирана в эпоху Пезешкиана?14:05ЭТНИЧЕСКАЯ СТРУКТУРА ВОЖДЕСТВ «ЛУКОМОРСКИХ КЫПЧАКОВ»11:19«Йаум Азым» – День Великий14:35Qasım Qasımzadənin ədəbi-elmi portreti16:02MULTİKULTURALİZM MƏRKƏZİNDƏ “AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN TATLARIN ETNO-KONFESSİONAL TARİXİ” MÖVZUSUNDA TƏDBİR KEÇİRİLİB15:37А.Клесов: Древние арии - кто они были и откуда?12:33В Монголии проходит VII Международный фестиваль исполнителей на Морин Хууре15:09Исторические традиции кыргызского народа: «Кыргызское кочевье»14:47Pulu necə cəlb etməli və saxlamalı?14:33MÜKEMMELLİK13:16От кыпчаков к казахам. Политическая история Восточного Дешт-и-Кыпчака в XIII – начале XVI в.13:27"Эй, джони ман". Как Полад Бюльбюль-оглы и Орифшо Орифов дали концерт в Таджикистане13:12Как вызвать дождь в Таджикистане? Проводим специальные таджикские обряды
САМОЕ ЧИТАЕМОЕ
  1. Сохранение уникальности каждого народа и содействие их диалогу через ознакомление с другими культурами и изучение их языка.
  2. АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ МЕНТАЛЬНОСТЬ: ОТ ЛИБЕРАЛИЗМА ДО КОНСЕРВАТИЗМА
  3. Bakıda “Əvəsor” folklor qrupunun 60 illiyinə həsr olunan “Talış folkloru konserti” keçirilib
  4. Tractor SC complete journey to upset Iran’s establishment and claim historic title
  5. Парфянское царство – государство иранцев-зороастрийцев в Иране и Центральной Азии
  6. Bəndər Abbasdakı partlayışların mənşəyi: “New York Times”-ın xəbəri və İran Müdafiə Nazirliyinin bəyanatı
  7. İran-ABŞ danışıqlarının üçüncü raundu Maskatda başa çatıb; Tehran danışıqların ciddiliyini vurğulayır
  8. Регионализация в Европе: трансформация «Инициативы трех морей»
  9. HEYDƏR ƏLİYEV - MİLLİ MƏDƏNİYYƏT TARİXİMİZ
  10. کسانی که از رنج "لذت می برند"
  11. REİNKARNASIYA VƏ KABBALA
  12. Про диктат родителей в Азербайджане
  13. Acıdan "zevk” alanlar
  14. Современные евреи-тюркофоны: караимы Крыма и Восточной Европы.
  15. Traktor SC İran sistemini alt-üst edib tarixi çempionluğu qazandı
  16. Отношения Азербайджана и ТРСК: история и перспективы развития
  17. Səməd Vurğun "Qəhrəmanın ölümü " _ "Qəhrəmani maq" şeri talış dilində
  18. محمودی: هواداران تراکتور در دنیا بی‌همتا هستند/ ورزشگاه یادگار امام، بهشت فوتبال است
  19. Nizami Gəncəvinin “Sənsiz” qəzəli talış dilində-“Be tı”
  20. Армейский раввин и выжившие узники
  21. Günəş olmaq istəyirəm, ay ana, yaxud, arzular necə həyata keçir
  22. Карты в различных проекциях могут искажать восприятие мира, или Гренляндия меньше ,чем на карте
  23. می‌خواهم خورشید باشم، مادر.
  24. Изобретение караимов
  25. İranın dəniz ticarətinin onurğa sütunu qırılıb
  26. Rəsul Həmzətovun "Qorxuram"--"Tarsedəm" şeri talış dilində
  27. VƏHY TƏHKİYƏÇİSİNİN MÜƏLLİF “BİZ”İ
  28. Tehran hakimiyyəti təbrizlilərin çempionluğundan niyə təşvişə düşüb?
  29. İRANDA DEPUTATLAR NİYƏ TEZ-TEZ İMPİÇMENTƏ ƏL ATIRLAR
  30. İki iranlı-israilli ekspert: Bəndər-Rəcai partlayışları İran rejimini ciddi şəkildə zəiflətdi
  31. وقتی فوتبال هویت می‌شود؛ از تبریز تا مرکز
  32. Трехсторонняя встреча Турция-Россия-Украина, направленная на прекращение российско-украинской войны завершилась
  33. Каково значение Будапештской декларации ОТГ для ТРСК?
  34. В Стамбуле стартовал VII Фестиваль культуры этноспорта
  35. Güneş olmak istiyorum ,anne
  36. خلاقیت از بعد مادی و معنوی
  37. Prezidentlərin Laçın görüşü geosiyasi start nöqtəsidir
  38. По следам культурного наследия: стратегия Турции в отношении исторических артефактов
  39. Израиль делает ставку на протестное настроение иранцев и на Рза Шаха Пехлеви
  40. İranın əsas elita dayağı erroziyaya uğrayır
ОПРОС

Где будете встречать Новый год?


 
«    İyun 2025    »
B.e.Ç.a.ÇC.a.CŞB
 1
2345678
9101112131415
16171819202122
23242526272829
30 
ГАЛЕРЕЯ