TÜRK DÜNYASI VƏ BƏHAİ DİNİ

“Ethnoglobus.az Beynəlxalq onlayn araşdırma mərkəzi “Türk Dövlətlər Birliyi və bu coğrafiyada yaşayan xalqlar” movzusunda onlayn konfransa start verib. Konfrans çərçivəsində müxtəlif dillərdə müəllif yazıları və müsahibələr dərc olunur. 

 
Bu qəbildən növbəti məqalə Bəhai dini icmasının  

ictimai Əlaqələr ofisinin koordinatoru

Bakı Dövlət Universitetinin dosenti, fəlsəfə doktoru Azər Cəfərov tərəfindən təqdim olunub.
 

Cənubi Azərbaycan

               Seyyid Əli Məhəmməd Bab 1844-cü ildə İranda Babi dinini (Bəhai dinin xələfi) nazil edəndə ardıcılları arasında ilk vaxtlar farslar və türklər (azərbaycanlılar) üstünlük təşkil edirdi. Baba iman gətirmiş ilk 18 nəfərin 9-u türk idi. Hərəkat genişləndikcə ona kürd, ərəb və digər etnik qruplardan olan şəxslər qoşuldular. Hərəkatda xüsusi rolu olmuş Quddus və Tahirə (Babın yeganə qadın şagirdi) də türk idi. Tahirənin babilər hərəkatında məqamı180 ildir insanları düşündürür. Tahirə tarixə qadın azadlıqlarının və qadın-kişi bərabərliyinin carçısı kimi daxil olmuşdur. O,  İslam şərqində çadrasını atmış ilk müsəlman qadın idi. Bu hadisə 1848-ci ildə babilərin Bədəşt konfransında (Xorasan əyalətində) iştirak edən 80 nümayəndənin qarşısında baş verdi. Tahirə onların arasında yeganə qadın nümayəndə idi. 

          Konfransda Tahirə münaqişəyə səbəb olan başqa bir iddia ilə də çıxış edir. O, Babın təliminin Yeni İlahi Vəhy olduğunu söyləyir və babiləri İslamdan çıxmağa çağırır. Bu, iştirakçıları daha da çaşqınlığa salır. Tahirə  konfransın iştirakçılarına bu sözlərlə müraciət edir:

             “Sizin hamınız bu gün bilməlisiniz ki, Allah özünü zahir edib və Quranın hökmü aradan qaldırılıb: bizə göydən yeni kiitab nazil olub və bizə yeni qanun verilib, biz insanlar arasında onu yaymalıyıq. Gəlin mövhumat və xudbinlik qəbirlərindən qalxaq və Qiyamət Gününün yaxın olduğunu bəyan edək; onda bütün dünya   yeni həyata cavab verəcək! Bu qiyamət Şeypurunun səsi mənəm”

Foto: google/Tahirə Zərrintac

            Onun etdikləri babiləri o qədər heyrətə salır ki, onlardan biri qəzəbindən öz boğazını kəsməyə cəhd edir, qalanları isə  nifrətlə Tahirəyə hucum edirlər. Lakin iradəsinin gücü və bəlağətli nitqi ilə Tahirə kişiləri onunla razılaşmağa məсbur edir.  

          Bədəşt konfransından sonra dramatik hadisələrin baş verdiyi ərazilərdən biri Cənubi Azərbaycan idi. Bab 1850-ci il iyulun 9-da Təbriz şəhərində edam edilir. Azərbaycan şəhəri Zəncanda ciddi toqquşmalar baş verir. Üsyançılar arasında Zey­nəb adlı gənc qız qəhrəmanlıq rəmzinə çevrilir. Professor Zülfəli İbrahimov onun haqqında yazır: “Son dərəcə şücaətli olduğuna görə zəncanlılar bu qıza “Şahnamə”nin qəhrəmanı Rüstəmin adını vermişdi. Xalq ona Rüstəmə deyirdi”. Başqa tədqiqatçı professor Sabir Gəncəli yazır: “Şah qoşunları dəfələrlə hücüm edib Rüstəmənin müdafiə etdiyi istehkamı tutmağa cəhd göstər­sə də buna müvəffəq ola bilməmişdilər. Rüstəmə döyüşdə deyil, yatdığı yerdə cəsus əliylə öldürülmüşdü”. On minlərlə insan qətlə yetirildikdən sonra babilər hərəkatı yatırılır.

           Bəhaullah 1863-cü ildə  Özünü İlah zühur elan edib, Allahdan Yeni Təlim gətirdiyini bəyan edəndən sonra, Bəhai dini dünyaya yayılaraq çoxmillətli dinə çevrilir. Müasir dövrdə coğrafi yayılmasına görə o, Xristianlıqdan sonra ikinci din sayılır. Mənbələrdə dünyanın 234 ölkəsində 2000-dən çox millət, xalq və etnik qrupa mənsub 8-10 milyon bəhainin olduğu qeyd edilir. Babi, sonradan Bəhai dini icmalarının yarandığı ilk coğrafi məkan isə Azərbaycan və Türküstan (Mərkəzi Asiya) olmuşdur.

Şimali Azərbaycan 

Bab 1844-cü ildə öz missiyasını elan etməzdən əvvəl, Azərbaycanın şimalında da Vəd olunmuş Zühurun, tezliklə baş verəcəyini gözləyən insanlar vardı. 1830-cu illərdə Molla Sadıq Vənəndli Ordubadın Vənənd kəndində Mehdinin gəlişinin yaxın olduğunu təbliğ edirdi. Tərəfdarlarının Naxçıvanda sürətlə artması Rusiya hakimiyyət dairələrini təşvişə saldı, onlar Molla Sadıq Vənəndlini Varşavaya sürgün etdilər və O, orada vəfat etdi. Lakin onun şagirdlərindən biri Seyid Əbdül Kərim onun işini davam etdirdi. Ruslar Əbdül-Kərimi Smolenskə sürgün etdilər. Sürgün müddəti bitdikdən sonra O, Həştərxana getdi. Mirzə Kazım Bəyin “Smolenskli Seyid” dediyi şəxs məhz Seyid Əbdül-Kərim idi. Mirə Kazım Bəy ona iki məktub yazmış və həmin məktubların mətni “Bab və babilər” kitabında verilmişdir.

XIX əsrin ikinci yarısında babi, sonralar Bəhai icmaları Şimalı Azərbaycanın Bakı, Balaxanı, Gəncə, Bərdə, Şəki, Naxçıvan və digər yerlərdə fəaliyyət göstərirdi. 1860-70-ci illərdə  Bakı icmasının yaradıl­masında Azərbaycanın xalq şairi Mikayıl Müşfiqin babası Xızılı Mirzə Əbdülqədir İsmayılzadə böyük rol oynamışdır. Artıq XIX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində bu icmalarda yüzlərlə insan vardı. Bakı icmasının arxivində icmanın adına 1887-ci ildə alınmış Çadrovı küçəsi (indiki Mirzağa Əliyev) 216 nömrəli evin mülkiyyət hüququna dair sənəd var. Bəhai icmaları Azərbaycanda yaranan gündən maarifçiliyi, uşaqlara, xüsusən də qızlara dünyəvi təhsilin verilməsini təbliğ etmiş, dinlər arası dialoq və əməkdaşlığa can atmışlar. Bu cür fəaliyyətlər fanatik ruhanilərin xoşuna gəlməmiş, Bakı, Mərdəkan, Balaxanı, Bərdə və Şamaxıda bəhailərə qarşı cox ciddi təz­yiq­lər olmuşdur. Axund İbrahimxəlil bi­lən­də ki, oğlu Molla Sadiq bəhailiyi qəbul edib onun ölümünə fətva verir.

1901-ci ildə Molla Sadiq qətlə yetirilir. Fətvanın qurbanı olduğu üçün  müsəlman qəbirstanlığında dəfninə icazə verilmir və bəhailər Molla Sadiqi bağ sahələrinin birində torpağa tapşırırlar. Çox uzun illər sonra onun məzarı Mərdəkan qəbirstanlığına köçürülür.

Bəhailərin təklif etdiyi maarifçilik yolu Azərbay­ca­nın azad fikirli şəxslərinin diqqətini özünə cəlb edırdi. Görkəmli bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyov və maarifçi şair Məhəmməd Hadi (1879-1920) öz yazılarında Bəhai təlimini dəfələrlə xatırlamışlar. Digər görkəmli maarifçi şair Mirzə Ələkbər Sabir (1862-1911) Balaxanı icması ilə dostluq münasibətində olmuşdur. Şair icmanın üzvü Kəblə İmranla dostluq etmiş, bir müddət onun evində yaşamışdır. M.Ə.Sabir Bala­xanıda yaşadığı dövrdə icmanın tədbirlərində qonaq kimi iştirak etmişdir. 

Foto: az.wikipedia.org / 1926- cı ildə Bakıda təşkil olunmuş Bəhai təmayüllü məktəb.

Mesenat kimi xidmətlər göstərmiş milyonçu Musa Nağıyev (1849-1919) və Qafqaz türkləri arasında “ustad şair”  kimi tanınmış Mirzə Əbdülxaliq Yüsif də Bakı  icmasının üzvləri olmuşlar. Milyonçunun şəxsi nüfuzu bəhailərə qarşı açıq təzyiqlərin qarşısının alınmasında rol oyna­mış­dır. 

Bəhai dini bu dövrdə dahi rus mütəfəkkiri L.N.Tolstoyun da diqqətini özünə cəlb edir. Bu təlimlə O, ilk dəfə 1884-cü ildə tanış olur. Yazıçının məktublarında və gündəliyində babi (sonralar bəhai) təlimi haqqında qeydlər vardır. O, “Bab” pyesinin müəllifi İ.A.Qrinevskayaya yazdığı məktubunu aşağıdakı sözlərlə bitirmişdir: “Babi təlimi qardaşlıq, bərabərlik və məhəbbət kimi fundamental ideyalara söykəndiyi üçün böyük gələcəyi vardır”. Lev Tolstoy bu yeni din haqqında Firuddin Xan Bədəl­bə­yova yazdığı cavab məktubunda öz fikrini belə ifadə edir: “İs­lam Dinindən törəmiş, bəhailiyə keçən babilərin təlimi ən böyük və təmiz dini təlimlərdən biridir...” 

Əbdül-Bəha, L.N.Tolstoyun Bəhai dini ilə maraq­lan­ma­­­sı xəbərini eşidən kimi, Bakı icmasının üzvi Əli-Əkbər Naxçivaniyə yazıçı ilə əlaqə saxlayıb, onu bu təlim ilə bağlı tam və obyektiv məlumat ilə təmin etmək göstərişini verir. Bir müddət sonra Ə.Naxçivaniyə cavab məktubunda L.Tolstoy babi və bəhai təlimləri haqqında kitab yazmaq istəyində olduğunu bildirir. 1902-ci ilin sentyabrında İran bəhaisi Əzizulla Yasnı Pol­ya­nada L.Tolstoy ilə görüşüb,  Əbdül-Bəhanın mək­tu­bunu ona çatdırır. Əbdül-Bəha məktubda yazırdı: “Elə hərəkət edin ki, sizin adınız iman dünyasında xoş xatirə qoysun. Bu dünyaya çox filosoflar gəlib və hər biri, belə deyək, beş metr hündürlüyündə bayraq qaldırıb. Siz isə bayrağı on metrə qaldırmısınız, Birlik dəryasına baş vurun və Allahın Əbədi köməyini əldə edin”. Əzizulla bu görüşdə yazıçının Bəhaullahın təliminə münasibəti ilə maraqlanır. L.Tolstoy cavabında deyir:“Mən Onu necə inkar edə bilərəm... Mən əminəm ki, Onun dini bütün dünyanı fəth edəcək”. 

Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, bir sıra tarixi və fəlsəfi  əsərlərin müəllifi Hüseyn Cavid (1884-1941) bəzi məlumatlara görə, Almaniyada olan zaman Bəhai dinini qəbul etmişdir. Tədqiqatçı alim Rəfael Hüseynov Hüseyn Cavi­din həyatına həsr etdiyi tədqiqat əsərində qeyd edir ki, H.Cavid öz həyat yoldaşını bəhailərə məxsus tərzdə, “Allahu-Əbha” de­yə salamlayırmış. Hüseyn Cavidin oğlu Ərtoğrul Bəhai gəncləri ilə, xüsusən də Ətaullah Qasımovla (1938-ci ildə represiya qur­banı olmuş Fərəc Qasımovun oğlu) yaxın dostluq əlaqələri sax­lamışdır.

Bolşeviklərin haki­miy­yətə gəlməsi bəhai icmaları üçün ağır günlərin başlanğıcı oldu. Xüsusi dekretlə dini nigahlar ləğv edildi və icmanın mül­kiyyətində olan torpaq sahələri dövlətin mülkiyyətinə  keçdi. 1922-ci ildən başlayaraq mətbuatda bəhai təlimini antibol­şevik ideologiyada ittiham edən məqalələrin çıxması ciddi təqib­lər üçün bir növ işarə oldu. 1926-cı ildə İran mənşəli bəhailərin kütləvi şəkildə İrana deportasiyası ilə bəhailərə qarşı təqib kampaniyası baş­la­yır. İcmalarda yığıncaqlar keçirmək və ianələr toplamaq qada­ğan edilir. Dini ədəbiyyat və iclasların protokolları müsa­dirə edilir. Bir müd­dət sonra kəskin qadağalar götürülsə də, məclislərin keçi­ril­məsi üçün xüsusi dövlət razılığının olması tələbi qoyulur.

Foto: az.wikipedia.org/ Milyonçu Ağa Musa Nağıyev

1928-ci ildə bəhailərə qarşı kütləvi təqib kampaniyası yeni qüvvə ilə alovlanır. Bakıda Ruhani Məhfilin iki üzvü  həbs edilir. 1929-cu ilin iyulunda təkrar həbs­lər zamanı Bakı və Bərdədə 24 nəfər həbs­xanaya atılır. Altı ay sonra onlardan 16 nəfəri azadlığa bu­ra­xılır, qalanları Sibirə sürgün edilir. İcmaların dövlət qeydiyyatı və Nizamnamələri ləğv edilir, komitələr buraxılır, bəhai mək­təb­ləri bağlanılır, müəllimlər işdən çıxarılır. Dövlətin xüsusi fərmanı ilə dini icmaların mülkiyyətində olan daşınmaz əmlak, o cümlədən Çadrovı kuçəsi 216-da yerləşən Bakı Bəhai dini ic­masına məxsus bina dövlətin mülkiyyətinə keçir. İcma qar­şısında ya binanı boşaltmaq, ya da onu yüksək haqla dövlətdən icarəyə götürmək kimi şərt qoyulur. Dövlət orqanları ilə danışıqlardan sonra icarə razılaşması əldə edilir. 

1931-cu ilə sovet hakimiyyəti mövqeyini bir qədər də kəskinləşdirərək, icmalardan Məhfillərin buraxıl­ma­sını və bütün fəaliyyətləri dayandırmağı tələb edir. Bə­hailər dövlətin tələblərini yerinə yetirərək kollektiv fəaliy­yətlərini dayandırırlar. Bu vəziyyət 1934-cü ilə kimi davam edir. 1934-cü ilin əvvəllərində dövlətin siyasəti gözlənilmədən dəyişir; müsadirə olunmuş əmlak yenidən icmalara qaytarılır, bir yerə toplaşmaq və məclislər keçirməyə icazə verilir. Bakı, Gəncə, Bərdə, Balaxanı və Salyanda icmalar öz fəaliyyətlərini bərpa edirlər.

Foto: Hüseyn Cavid / huseyncavid.az

1937-ci ildə vəziyyət yenidən də­yişir. Həmin ilin oktyabrından 1938-ci ilin fevralına kimi bəhai icmalarına qarşı təqib kompaniyası başlayır. Həbslər Bakı, Balaxanı, Bərdə, Gəncə, Salyan, Xilli (indiki Neftçala), Nax­çıvan icmalarında aparılır. Həbs olunanlardan 38 nəfəri güllə­lənir və ya cəza yerində naməlum səbəbdən həlak olur. Yüz­lərlə ailə Qazaxstana və Sibirə sürgün olunur. İcmanın əmlakı yenidən müsadirə edilir. Bəzi icmalar  böyük itki verdiyindən onları bir daha bərpa etmək mümkün olmur. Təqiblər 1949-cu ilə kimi davam edir. 1956-cı ildən sonra ölkədə siyasi abı-havanın yumşalması­na baxmayaraq, bəhai icmalarının açıq fəaliyyəti qeyri-mümkün şəraitdə idi. İcma üzvləri müxtəlif mənzillərdə on-on iki nəfər­lik qruplar şəklində görüşmək məcburiyyətində idilər. Yerli Ru­hani Məhfil seçki yolu ilə deyil, möminlərin təklifləri əsasında formalaşırdı. Məhfil üzvlərinin sayı 9 nəfər deyil, 5-6 nəfər ilə məhdudlaşırdı. Xaricdəki dindaşlarla əlaqə yalnız 60-cı illərin ortalarında mümkün oldu. Bu əlaqələr şəxsi səviyyədə olub, təsadüfi xarakter daşıyırdı. Bayramlar, süud və mövlud günləri “ad günləri”, “yubileylər” adı altında keçirilirdi.

Andropovun qısa hakimiyyəti dövründə, 1982-ci ilin noyab­rında DTK-nın xüsusi qrupu Bakı şəhərində əməliyyat keçirərək, icmanın üç üzvünü həbs edib, onları 7 saat ərzində psixoloji təzyiq altında dindirirlər. Bu əhvalatdan sonra icma üzvlərinə bir yerə toplanmaq, hansısa tədbirlər həyata keçirmək qadağan edilir. 

1988-ci ildən Bəhai dini icmasının açıq fəaliyyəti üçün əlverişli şərait yaranır. 1989-cu ildə icmanın dövlətlə münasibətləri bərpa olunur. 1990-cı ildə Bakı Ruhani Məhfilinə, 1992-ci ildə isə Milli Ruhani Məhfilinə açıq   seçkilər keçirilir. 1993-cü ildə Bakı icması, 2001-ci ildə Sumqayıt icması, 2004-cü ildə isə Azərbaycan Bəhailərinin Milli Ruhani Məhfili  dövlət qeydiyyatına alınır. Bununla da Azərbaycan Bəhai dini icması dövlətlə münasibətlərində yeni mərhələyə qədəm qoyur. 

Türküstan

 İranda babilər hərəkatı (1844-1852) yatırılandan sonra Babi dinin ayrı-ayrı nümayəndələrinin təqiblərdən qaçıb Türküstan torpağında məskunlaşmasına dair məlumatlar vardır. Yazılı mənbələrdə 1882-ci ildə Aşqabad şəhərində İrandan mühacirət etmiş bəhailərin yaşadığı göstərilmişdir. 1890-cı ildə mühacirlərin sayı min nəfər olub, şəhər əhalisinin 10%-dən çoxunu təşkil edirdi. Şəhərdə icmaya məxsus kitabxana və oxu zalı, iki məktəb və iki uşaq bağçası, xəstəxana və qəbirstanlıq vardı. Bəhai məktəbləri dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün uşaqların, həm oğlanların, həm də qızların üzünə açıq idi. O zaman Türküstan əhalisinin 90 faizdən çoxu savadsız olduğu halda, bəhailər arasında sa­vad­lılar 95 faiz təşkil edirdi. İcma “Şərqin Günəşi” jur­nalını buraxır, müxtəlif xeyriyyəçilik işləri ilə məşğul olurdu. 1895-ci ildə Aşqabadda ilk Yerli Ruhani Məhfilə seçkilər keçirilir. Elə həmən il müxtəlif dinlərə mənsub insanlar arasında qarşılıqlı anlaşma yaratmaq və onların fəaliyyətini ictimai və humanitar fəaliyyətə yönəltməyə çalışan bəhai gənclərindən ibarət qrup yaradılır.

Bu dövrdə Aşqabad icması uğurla inkişaf edirdi. Tezliklə şəhər Bəhai Elmi Düşüncəsinin mərkəzlərindən birinə çevrilir. Onun üzvləri arasında 1889-1894-cü illərdə Aşqabadda yaşamış məşhur alim Mirzə Əbül-Fəzl Gülpayqani də daxil olmaqla bir çox görkəmli şəxslər var idi. 1902-ci ildə Əbdül-Bəha Aşqabadda İbadət Evi tikmək göstərişini verir. Hələ XIX əsrin 80-ci illərində bəhailər İbadət Evi tikmək üçün torpaq sahəsi almışdılar. Əbdül-Bəha layihəni təsdiqləyir, onun texniki təsvirləri rus memarı Volkov tərəfindən tamamlanır.1907-ci ildən başlayaraq, məbəddə həftəlik dualar oxunur və bəhai bayramları qeyd olunurdu.

Tədricən bəhai icmaları Səmərqənddə, Daşkənd və Buxarada yaranır. Mənbələr sübut edir ki, bəhai icmaları Türküstanın bu şəhərlərində bir qədər əvvəl də olmuşdur. Bəhaullahın sağlığında Mirzə Əbül-Fəzl Səmərqəndə səfər edəndə Bəhai dini bu qədim şəhərdə artıq mövcud idi. Mirzə Əbülfəzl 1892-ci ildə Səmərqənddə olarkən təbrizli Mirzə Heydər Əlinin suallarına cavab olaraq “Fəsl-ül-xitab” (“Etibarlı dəlil”) kitabını yazmışdır. 1910-cu ildə Səmərqənd Bəhai icması özünün ilk Yerli Ruhani Məhfilini seçir, məktəb və mərkəz tikir.   

Daşkənddə Bəhai icması kitabxanaya, fars və rus dilli məktəblərə dəstək verir və dövlət orqanlarının icazəsi ilə böyük yığıncaqlar keçirirdi. Daşkənddə kitabxana-tədris zalı və “Vəhdət” (“Birlik”) adlı Bəhai nəşriyyatı açılmışdı. Şəhərdə təxminən 1900 bəhai məskunlaşmışdı. Bəhaullahın fars və ərəb dillərində 1916-cı ildə nəşr olunmuş duaları və yazıları bu günə qədər gəlib çatmışdır.

Qarşılıqlı yardım, bilik və bacarıqların yayılması, ən əsası isə xidmət ruhunda vicdanla işləmək icma üzvlərinə həmin illərdə yoxsulluğun öhdəsindən gəlməyə imkan verdi. O vaxta qədər İranlı mühacirlərdən ibarət olan icma, öz hüdudlarından kənara çıxaraq müxtəlif millətlərin nümayəndələrini özünə cəlb etdi. Amma bir neçə ildən sonra digər dinlərin ardıcılları kimi bəhailər də hökumət tərəfindən təqiblərə məruz qalır. Represiyalar dalğası bütün Türküstanı büryür. 1938-ci ilin fevralında təkcə Aşqabadda bir gecədə 500 nəfər bəhai həbs edilir. Həbslər Daşkənd, Səmərqənd, Buxara və digər icmaları da əhatə edir. 1936-cı ilə qədər Sovet hökumətinin vaxtaşırı repressiyalarına baxmayaraq, Daşkənd, Səmərqənd və Buxarada qadın və uşaqların da daxil olduğu bəhai icmaları fəaliyyət göstərirdi. 1937-ci ildən sonra icma şəklində fəaliyyətlər dayandırılır və icmaların əmlakı dövlətin mülkiyyətinə keçir. Aşqabaddakı İbadət Evi 1938-ci ildə müsadirə edilir və on il ərzində muzey kimi fəaliyyət göstərir. 1948-ci ildə baş verən dağıdıcı zəlzələ məbədə qismən ziyan vurdu. Zəlzələnin 9 ballıq gücünə baxmayaraq, günbəzli məbədin mərkəzi silindri zədələnmir və məbəd bütün şəhərdə sağ qalan bir neçə binadan biri idi. 1963-cü ildə bir çox dini binalar kimi Aşqabaq Bəhai məbədi də dağıdıldı. Yazılı mənbələr görə 1946-cı ilə qədər bütün Türküstanda yalnız Aşqabad, Səmərqənd və Daşkənd icmalar qalmışdı. Qalan icmalar böyük insan itkiləri səbəbindən öz fəaliyyətlərini dayandırmışdı.

Qazaxıstanda Bəhai dinin yayılması xüsusi şəraitdə baş verirdi. 1937-38-cu və  1945-1953-cü illərdə Azərbaycan, Türkmənistan və Özbəkistandan bir çox ailələr Qazaxıstanın Petropavlovsk, İrtışsk, Pavlodar, Çilik və digər şəhərlərinə sürgün edilirlər. Bununla da bu türk torpağında ilk bəhai icmaları ortaya çıxır. Sovet İttifaqında dini fəaliyyətlə bağlı ciddi məhdudiyyətlərə baxmayaraq, Bəhai dinin ardıcılları Qazaxıstan torpağında öz inanclarına sadiq qalmaqda, təlimlərinin prinsiplərinə əməl etməkdə və ətraf mühitin inkişafına töhfə verməkdə davam edirdilər. Sərt nəzarət rejiminə baxmayaraq, bəhailər görüşməkdə, bayramları və müqəddəs günləri birlikdə qeyd etməkdə davam edirdilər. Ailələrdə uşaqların intellektual və ruhani tərbiyəsinə xüsusi diqqət yetirilirdi. 

1954-cü ildə bütün SSRİ ərazisində sərt rejim yumşaldılır və Qazaxıstanda sürgün həyatı yaşayan bəhailər Mərkəzi Asiya və Azərbaycana köçmək və əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtmaq imkanı əldə edirlər. Reabilitasiyadan sonra bir çox ailələr vətənlərinə qayıtsalar da, bəzi ailələr Qazaxıstanda yaşamağa davam edirlər. 

1963-cü ildən etibarən Qazaxıstanda məskunlaşmış dindarlar bayramları və müqəddəs günləri qeyd etmək üçün toplaşa bilirlər. Digər ölkələrdə yaşayan dindaşları ilə kəsilmiş əlaqələr  yenidən bərpa olunmağa başlayır. 

Sovetlər ittifaqının dağılması ərəfəsində Türküstan torpağında rejim bir qədər də yumşaldılır. 1990-cı illərin əvvəllərində Türkmənistan və Özbəkistan icmalarının Milli qurumları dövlət qeydiyyatından keçir. Sonrakı illər Səmərqənd, Daşkənd, Buxara, Nəvai, Qarşi, Cizzak, sonralar Oxanqaron və Namanqanda rəsmən dövlət qeydiyyatına alınır.

Foto: casp-geo.ru / Türkmənistan bəhailəri

1990-cı ilin oktyabrında reabilitasiya olunmuş dindarların ailələrindən ibarət Almatı icması əsasında şəhərin ilk Yerli Ruhani Məhfili seçilir. 1994-cü ildə isə Qazaxıstan Bəhailərinin Milli Ruhani Məhfilinə seçkilər keçirilir və həmin ildə qurum dövlət qeydiyyatına alınır. 2002-ci ilə qədər artıq 19 Bəhai icması Qazaxıstanın ədliyyə orqanlarında dövlət qeydiyyatından keçir. 

Bəhai dini Qırğızıstanda Sovet İttifaqının dağılmasından sonra yayılmağa başladı. Qırğızıstanın Bəhai İcması 1992-ci ildən Qırğızıstan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata alınmışdır. Hazırda Bişkek icması Türküstanda sürətlə inkişaf edib, genişlənən bəhai icmalarından biri hesab edilir.