Azərbaycanda və Balkan ölkələrində multikulturalizm və tolerantlıq ənənələrinin müqayisəli təhlili.

 Kərimova Nurəngiz Əli                                 

                                                                    Azərbaycan  Respublikası,  Bakı Slavyan                          

                                                                   Universiteti,Regionşünaslıq kafedrası,müəllim

                                                   nurangiz.kerimli@mail.ru ORCID İD 0000-0002-8792-2299

Açar  sözlər: multikulturalizm, Yuqoslaviya,  tolerantlıq, Azərbaycan modeli,  “əritmə qazanı”, miqrasiya. 

Keywords: multiculturalism, Yugoslavia, tolerance, the Azerbaijani model, "melting pot", migration.
 

 “Multikulturalizm”    termini  ilk   dəfə 1957-ci ildə  İsveçrədə    istifadə edilmişdir.  Məlum olduğu  kimi İsveçrə dörd dilin danışıldığı və müxtəlif dinlərin etiqad etdiyi bir ölkədir və öz ölkələrinin  həyat tərzini, ideolojı təməlini və hədəflərini  xarakterizə etmək üçün isveçrəlilər  məhz "multikulturalizm" terminini təqdim ediblər.   Hərfi mənada  multikulturalzm “çoxmədəniyyətlilik” deməkdir. Yəni, multikulturalizm konkret ölkədə və bütövlükdə dünyada mədəni fərqliliklərin qorunub saxlanmasına və inkişafına yönəlmiş siyasətdir  və belə bir siyasətə haqq qazandıran, onu hüquqi cəhətdən əsaslandıran   nəzəriyyə və ya ideologiyadır. Multikuturalizm siyasəti   ilk növbədə    insan hüquqları ilə   bağlı bir siyasətdir, çünki  hər bir inkişaf etmiş ölkənin  qanunvericiliyində  qeyd edilir ki “ milliyyətindən,  dinindən və irqindən asılı olmayaraq  hər bir insan,  vətəndaş eyni   hüquqlara malikdir”.  [1,17]   Eyni zamanda, “multikulturalizm”   məfhumu   birmənalı məfhum deyil,  onun bir  çox müxtəlif   aspektləri  mövcuddur. Belə ki,  müasir dövrdə   dünya siyasətində  multikulturalizm siyasətinə   qarşı       müxtəlif konsepsiyalar da qoyulur.   Həmin konsepsiyalardan biri “əritmə   qazanı” konsepsiyasıdır. İlk baxışdan   oxşar görünən  bu iki konsepsiya ( multikulturalizm və “əritmə qazanı”)   mahiyyətcə   bir  birindən   çox fərqlənir.  Multikulturalizm bütün milli mədəniyyətlərin   bərabər  inkişafını   nəzərə tutduğu halda, “əritmə qazanı” konsepsiyası bütün mədəniyyətləri birləşdirməsini  nəzərdə tutur.   Burada misal olaraq, müxtəlif mədəniyyətlərə  bütöv,  vahid “mozaikanın hissələri” kimi yanaşmanı inkişaf etdirən Kanadanı və ənənəvi olaraq “əritmə qazanı” konsepsiyasını elan edən, lakin  sonra  “salat qabı” konsepsiyasını siyasi baxımdan daha düzgün hesab edən ABŞ-ı göstərmək olar.      [5, 71]

Multikulturalizm tolerantlıq və dözümlülüyün aspektlərindən biridir ki, bu da milli mədəniyyətlərin  ümumbəşəri  mədəniyyətin əsas axınına qarşılıqlı nüfuzu, zənginləşməsi və inkişafı məqsədilə paralel mövcudluğunun tələbindən ibarətdir. Multikulturalizm ideyası əsasən iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş Qərb ölkələri tərəfindən irəli sürülüb,   çünki burada immiqrantların əhəmiyyətli axını müşahidə olunur. Müasir Avropada multikulturalizm, ilk növbədə, “üçüncü dünya” ölkələrindən olan mühacirlərin mədəniyyətlərinin elementlərinin öz mədəni sahəsinə daxil edilməsini nəzərdə tutur.    

Beləliklə, multikulturalizm siyasəti üç prinsipə əsaslanır:

– dövlət tərəfindən mədəni plüralizmin vətəndaş cəmiyyətinin ən mühüm xüsusiyyəti kimi tanınması;

– marginal mədəni qrupların sosiallaşmasının   qarşısını alan maneələrin aradan qaldırılması;

– müxtəlif mədəniyyətlərin  zənginləşməsinə və inkişafına dəstək.

 Qeyd edilən   prinsiplər BMT sənədlərinə (1948-ci il Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi; 1966-cı il Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Konvensiya; Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Konvensiya; Mülki və Siyasi Hüquqların Ləğv Edilməsi haqqında Bəyannamə)  əsaslanır, həmçinin  “Dinə və ya inanca görə dözümsüzlüyün və ayrı-seçkiliyin bütün formalarına qarşı, 1981”;   “Şəxslərin,   Milli, Etnik, Dini və Dil Azlıqların   Hüquqları Bəyannaməsi, 1992; YUNESKO-nun Mədəni Müxtəliflik üzrə Ümumdünya Bəyannaməsi (2001) (Əlavə 1-3) kimi  sənədlərdə  qeyd edilir.   [2, 37]

Multikulturalizm konkret ölkədə və bütövlükdə dünyada müxtəlif dinlərin və millətlərin nümayəndələrinin mədəni müxtəlifliyinin qorunub saxlanmasına, inkişaf etdirilməsinə və uyğunlaşdırılmasına,   az saylı xalqların  yaşadığı dövlətlərin milli mədəniyyətinə inteqrasiyasına yönəlmişdir. Multikulturalizm modeli mədəni xüsusiyyətlərini və həyat tərzini rəsmi şəkildə ifadə etmək, qorumaq və inkişaf etdirmək  hüququna malik olan müxtəlif etno-mədəni icmaların bir dövlətin sərhədləri daxilində dinc yanaşı yaşamasını nəzərdə tutur. Multikulturalizm mədəniyyətlər və sivilizasiyalar arasında dialoqun zəruri alətidir. Multikultural və tolerant dəyərlər universal xarakter daşıyır. Bəzi dövlətlərin istər tarixi keçmişdə, istərsə də müasir dövrdə digər etnik qrupların və mühacirlərin assimilyasiyasına, onların fiziki və ya mənəvi məhvinə yönəlmiş fəaliyyəti bu gün  artıq dövlət siyasətinin ənənəsinə çevrilib.   Bu cür siyasət   yolverilməzdir  və  təbii ki, multikulturalizm  prinsiplərinə, insan  hüquqlarına   ziddir.   

Onu da qeyd etmək  lazımdır ki, hal-hazırda multikulturalizmin bir sıra müxtəlif modelləri mövcuddur - ABŞ, İsveç, Avstraliya, Kanada modelləri.  Eyni zamanda, hər  çoxmillətli    ölkəni multikultural  dövlət adlandırmaq  düzgün olmazdı. Məsələn, Böyük Britaniya, Fransa,  İspaniya, İtaliya   kimi ölkələrdə  ən müxtəlif   xalqların,  millətlərin  nümayəndələri   yaşayır.  Lakin, adları çəkilən  ölkələrdə    əksər   hallarda  milli azlıqların  hüquqları   pozulur və   milli məsələ ilə  bağlı daxili   siyasət  assimilyasiyaya yönəldilir. Belə hallar dünya   ictimaiyyətinin nəzərindən qaçmır   və  bir qayda olaraq  pislənir.    

Ümumiyyətlə, XX əsrin- XXI əsrin əvvəli  dövründə   bütün   dünyada qlobal  dəyişikliklər  müşahidə   olunur.  XX əsrdə baş  verən   nəhəng  tarixi və siyasi sarsıntı- iki dünya müharibəsi, təbii  ki   Avropa ölkələrində  dərin, faciəvi iz qoymuşdu, daha sonra  miqrasiya dalğaları, yeni  dövlətlərin   meydana gəlməsi, SSRİnin    dağılması   və baçqa  qlobal     dəyişikliklər   multikultural  yanaşmanın inkişafına, və  yeni humanist   prinsiplərin formalaşmasına   gətirib çıxarmşdı. Bu baxımdan    multikultural  modellərin təhlili   xüsusi maraq kəsb edir. Artıq qeyd edildiyi kimi,  müasir dünyada multikulturalizmin  bir neçə fərqli modelləri  mövcuddur.  Burada   heç bir ziddiyyət yoxdur,   həmin model  hər bir ölkənin  tarixi,   siyasi, mədəni, dini  ənənələrinə və digər amillərə uyğun  olaraq  formalaşır.   Məsələn,  ABŞ, İsveç, Avstraliya, Kanada   multikulturalizm modellərinin  hər birinin  özünəməxsus  cəhətləri var.  Lakin   Azərbaycanın dünyaya təqdim etdiyi multikulturalizm modeli dünyanın bir çox mütərəqqi ölkələri tərəfindən bəyənilib və   ən  məqbul model kimi həyata keçirilib.  Azərbaycan  modeli tarixi köklərə malik olduğundan daha davamlıdır. Yuta və Oreqon ştatlarının (ABŞ) Senatı və Nümayəndələr Palatasının Azərbaycan tolerantlıq modelini təsdiq edən bəyannamələrin qəbul edilməsi  bunu əyani şəkildə   sübut   edir. Bu sözsüz ki Azərbaycan Respublikasında aparılan daxili və  xarici siyasətin  böyük təntənəsidir  və   bu  gün multikulturalizmin alternativi yoxdur. Ölkəmizin mənəvi dəyərlər baxımından bu sahədə  aparıcı mövqe tutması və dünya xalqları tərəfindən əvəzsiz örnək kimi qəbul edilməsi ilə Azərbaycan  vətəndaşlarının  fəxr etməyə   sözsüz ki haqqı var. 

 Müxtəlif sivilizasiyaların qovuşuğunda yerləşən Azərbaycan uzun əsrlərdir ki, milli-mədəni rəngarənglik mühitinin formalaşdığı, müxtəlif millətlərin və dinlərin nümayəndələrinin sülh və firavanlıq, qarşılıqlı anlaşma və dialoq şəraitində yaşadığı region kimi şöhrət qazanmışdır.       

Tarixən azərbaycanlıların həyat tərzinə xas olan multikulturalizm və tolerantlıq bu gün milliyyətindən, dilindən və dinindən asılı olmayaraq Azərbaycan dövlətinin hər bir vətəndaşının gündəlik həyatının ayrılmaz xüsusiyyətlərinə çevrilib. Azərbaycan xalqının zəngin multikultural keçmişini təkcə xalqımızın bugünkü tolerant həyat tərzi deyil, həm də bu xalqın yaratdığı ədəbi-bədii, elmi-fəlsəfi, siyasi-hüquqi mənbələr və sənədlər sübut edir.  Belə ki, ən qədim  dövrlərdən bəri,  Azərbaycan dövləti  başqa   xalqlara qarşı  ədavət və  təcavüz   siyasəti aparmayıb, bu da əslində   unikal tarixi  fenomendir.  Daha bir   xüsusiyyət- Azərbaycan ərazisində   ən  fərqli xalqlar yaşayır  və    onlar köklü  əhalidir.  Yəni, burada   zorla assimilyasiya olunmasına  və  miqrantları   zorakılıqla  yerli həyat tərzinə  cəlb etməyə   ehtiyac olmayıb.  Bunla bağlı   bir maraqlı, unikal fakt da qeyd edilməlidir. Məlumdur ki,  Azərbaycan   xalqı   tarixən İslam dininə etiqad edib.   Lakin,  Rusiya  imperiyasından  köçürülən,   xristian  dininin  digər   qollarına  etiqad edən  ruslar   vətənlərində  təqiblərə  məruz   qalaraq,  məhz  müsəlman   ölkəsi olan  Azərbaycana pənah  gətirib və   onların  nəsli  indi də Azərbaycanı  öz  vətəni hesab edirlər.  Yəni, Azərbaycanda  bütün xalqlar   və dini icmalar dinc yanaşı  yaşayıb    və  bir birinin mədəni ənənələrindən bəhrələnib.  Azərbaycanın təqdim etdiyi multikultural model müxtəlif xalqların və dini konfessiyaların   qonşuluq və   dostluq şəraitində birgə yaşaması və birgə fəaliyyətinin modelidir.  [3, 18]

 Müasir dövrdə  multikulturalizm bəşəriyyəti siyasi gərginlikdən xilas edə biləcək mühüm və alternativsiz vasitədir. Azərbaycanın  bölgələrində   məsçidlərlə  yanaşı  xristian kilsələri,  yahudi məbədləri,   udin   və ingiloy icmalarının   öz  dini mərkəzləri mövcuddur. Bu baxımdan multikulturalizmin müasir dövrün reallığı kimi, xüsusən də multikulturalizm prinsiplərinin cəmiyyətin bütün   sahələrinə nüfuz etdiyi Azərbaycan modelinin alim və tədqiqatçıları tərəfindən hərtərəfli öyrənilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.     

 Avropada multikulturalizm  ənənələrindən danışarkən, keçmiş Yuqoslaviya (Yuqoslaviya Sosialist Federativ   Respublikası)  modeli  diqqəti cəlb edir. Balkan yarımadasına Albaniya, Bolqarıstan, Bosniya və Herseqovina, Yunanıstan, Kosovo, Şimali Makedoniya, Rumıniya (qismən), Serbiya, Sloveniya (qismən), Türkiyə (qismən) və Monteneqro ( Çernoqoriya)  kimi ölkələr daxildir. Coğrafi təriflə yanaşı, mədəni, tarixi və siyasi region kimi həmçinin “Balkan   ölkələri” anlayışı  mövcuddur ki, bura  ilk növbədə keçmiş Yuqoslaviya, Albaniya və oxşar mədəni-tarixi xüsusiyyətləri ilə birləşmiş  bir neçə dövlət daxildir.   Adları   çəkilən ölkələrin tarixi və etnik xüsusiyyətlərini  nəzərə almaqla yanaşı,  burada    kənardan  göstərilən  etnik, mədəni və siyasi  təsir mütləq nəzərə alınmalıdır.  Belə ki,    Balkan  ölkələrində multikulturalizm Osmanlı  dövlətinin  və Avstriya-Macarıstan hakimiyyətinin  güclü təsiri ilə  şərtlənirdi. Bu ərazidə  yerləşən   və  vaxtıkən Yuqoslaviya  Federativ   Respublikaının tərkibinə   daxil  olan  ölkələrin əhalisi slavyan mənşəlidir və   xristian dininə  eitqad edir.   Eyni zamanda,  Osmanlı dövləti   bu  ərazini  XVI əsrdə   öz  nəzarəti altına götürəndə,    təbii ki, ziddiyətlər   meydana gəlirdi. Digər tərəfdən, Osmanlı dövləti  heç vaxt tərkibində  olan xalqları zorla İslam dininə  çevirmək cəhdləri göstərməyib və   xristian əhalisi arasında türklərin  məşhur   Aya Sofiya məbədinin  qorunub saxlanılması,  digər    xristian məbədlərinə  göstərdiyi ehtiram   təbii ki, türklərin  bu yerlərdə   müsbət   imicin  formalaşmasına   ciddi   təsir  göstərmişdi.   [5, 91]

 Balkan  bölgəsinin    tarixindən söhbət  açarkən   Avstriya- Macarıstan imperiyasının  təsiri   həmçinin    mütləq nəzərə alınmalıdır. Avstriya-Macarıstan 1867-ci ildən 1918-ci ilə qədər mövcud olmuşdur.  Bu ölkə  Avstriya ilə Macarıstan arasında müqavilə əsasında yaradılmış ikili monarxiya idi və  onun mövcudluğu I Dünya Müharibəsində məğlubiyyətdən sonra imperiyanın dağılmasına qədər davam etdi.   Yuqoslaviya  müstəqil ölkə kimi  həmin   dövrdə, yəni 1918-ci  ildə   yaranmışdı.     Yəni,  Balkan     bölgəsi  burada   çoxsaylı etno-dini qrupların tarixən birgə yaşaması ilə xarakterizə olunur ki, bu da etnik müxtəlifliyin köklü olması və vahid milli kimliyin qurulmasında çətinliklərin yaranmasına   gətirib çıxarırdı. Multikulturalizmin dövlət siyasəti olduğu Kanadadan fərqli olaraq, Balkan   bölgəsində     multikulturalizm daha çox tarixi-siyasi   hadisədir və  əksər hallarda  etnik münaqişələr   dinc yanaşı yaşamaq məqsədindən, cəhdlərindən   daha çox siyasi üstünlük uğrunda mübarizə ilə xarakterizə olunur.   

Balkan  regionunda   qeyri-sabit geosiyasi vəziyyəti  ölkəni  əhatə edən və heç şübhəsiz, onu  müəyyən  dərəcədə  idarə edən və formalaşdıran müxtəlif təsirlərlə əlaqələndirmək  məntiqi görünür. Yuqoslaviyanın dağılması və II Dünya müharibəsindən sonrakı keçid dövrü ilə  ölkə aydın olmayan siyasi vəziyyətlə üzləşmişdi. Yuqoslaviyada yaşayan  bütün xalqları arasında tolerantlığın və birliyin daha geniş,  kollektiv şəkildə dərk edilməsini  və  həyata  keçirilməsini müdafiə edən İosip Broz Titonun ölümündən sonra etnik gərginlik  Balkan torpaqlarında  yenidən  üzə  çıxdı.

Getdikcə artan daxili dözümsüzlük, ksenofobiyanın qızışdırılması, millətçiliyin təbliği və nəhayət, qardaş  slavyan xalqları arasında nifrətin qızışdırılması Slobodan Miloşeviç, Aliya İzzetbeqoviç və Franyo Tucmanın hakimiyyəti dövründə daha da gücləndi. Yuqoslaviya daxildən dağıldı, lakin vəziyyətin  inkişafını mənfi məcraya  yönəldilməsinə  həmçinin  xarici amillərin güclü   təsiri olmuşdu. 

Yüksək  səviyyəli   mütəşəkkil multikultural hökumət sisteminin dağılması ilə keçmiş Yuqoslaviyanın ərazisində  müstəqil Serbiya, Monteneqro ( Çernoqoriya), Xorvatiya, Bosniya və Herseqovina, Sloveniya və Şimali Makedoniya dövlətləri yaradıldı. Sadalalan  ölkələrin  hər biri öz müstəqilliyini əldə etdi,  buna baxmayaraq,  bu   regionda  etnik gərginliklər  bu gün  də davam edir.    Bunun  bir sıra obyektiv səbəbləri də  mövcuddur.  Belə ki,   sadalanan ölkələrin  hər biri müstəqilliyə can  atdığı üçün  və  hər birinin  əhalisi  əksər hallarda  eyni  etnosa   mənsub olduğuna   və  oxşar (sırf   slavyan)  mədəniyyət  yaratdığına görə, bir çox hallarda  üstünlük əldə etməyə çalışır və  nəticədə    münaqişə  durumu  aradan götürülmür.   

 Müasir tarixçilər  və politoloqlar  bir çox hallarda    Balkan regionunu  “Avropaya  qoyulmuş,  basdırılmış mina”  adlandırırlar.   Burada   həqiqət var.  Milli məsələ   hər bir  çoxmillətli  ölkənin   daim “incə  yeri” olub və   hətta ən möhtəşəm  ölkələrin  dağılması  belə məhz  milli   məsələnin  qaldırılmasından başlamışdı. (Misal olaraq SSRİni gətirmək olar).  Bu səbəbdən  Balkan regionunda  multikultural dəyərlərin  təsdiq  edilməsi və inkişafı  bütün Avropa üçün    çox əhəmiyyətlidir.     Balkan   ölkələrində  hər bir  cüzi “qığılcım” son dərəcə  ciddi  siyasi    fəsadlar  törədə bilər.  (Xatırladaq ki, I Dünya müharibəsi  həmçinin  bu ərazidə, Avstriya- Macarıstan taxt-tacının varisi   Frans-Ferdinandın  28 iyul 1914-cü   ildə qətlə  yetirilməsi ilə başlamışdı).  Yəni, keçmiş   Yuqoslaviyada    zahirən  nə qədər    sabit və   gözəl   görünsədə, burada    siyasi “partlayış” təhlükəsi daim mövcuddur.   Buna görə, multikultural  dəyərlər,  tolerantlıq və  bütün  xalqların   bərabər hüquqlara   malik  olması artıq dövlət tərəfindən   qanunvericilik  səviyyəsində  təsdiq edilməlidir.    Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası   bir çox ölkələr üçün  örnək    ola   bilər.  

 Azərbaycanda   müxtəlif xalqların   nümayəndələri  əsrlər boyu  yaşayıb və    bu  torpaqda    nə milli,  nə dini   zəmində   ciddi  qarşıdurma  qeyd edilməmişdi. Azsaylı xalqların nümayəndələrinin hüquqları  Azərbaycanda   dövlət tərəfindən  qorunur və   bütün   xalqlar   bərabər hüquqlara malikdir. Bundan əlavə,   Azərbaycanda   bütün xalqların  məhz  mədəni irsinin  qorunmasına xüsusi diqqət yetirilir.    Azsaylı  xalqlar Azərbaycan Respublikasının  müxtəlif   ərazilərində   yaşayır.   Qəbələdə Udinlər,  şimal  zonada ləzgilər,  İsmayıllı  və  Gədəbəy rayonunda çoxsaylı  rus kəndləri, Qubada   dağ yahudilərinin    mərkəzi olan Qırmızı qəsəbə,  Qax,   Zaqatala, Balakən rayonunda  yaşayan  xalqların,  cənubda  talış xalqının  mədəni irsi  dövlət  səviyyəsində qorunur, müdafiə  olunur  və  azsaylı xalqların   mədəni  inkişafı üçün  hər cür şərait yaranır.  Milli və  dini ayrıseçkilik Azərbaycanda   artıq dövlət tərəfindən  hüquqi  müstəvidə qadağan olub. Azərbaycan Respublikasının    Prezidenti İlham Əliyev   tərəfindən müvafiq  sənədlər  imzalanıb və  Milli Məclis tərəfindən   həmçinin multikulturalizmlə bağlı    əhəmiyyətli qərarlar qəbul olunub.    Göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasında   multikulturalizm,  multikultural dəyərlərin    qorunması   artıq   dövlət  siyasətinin   mühüm   istiqamətini  təşkil edir.   [4, 47]

Artıq qeyd edildiyi kimi, Balkan regionu özünün uzun tarixi və son dərəcə mürəkkəb münasibətləri ilə tanınır. Yuqoslaviya     Federativ Respublikası  dağıldıqdan   sonra  və  onun ərazisində   yeni dövlətlər  yaranandan sonra   həmin dövlətlərin ərazisi o qədər böyük olmamasına  baxmayaraq,   onların  hər birinin etnik tərkibi yenədə  eyni   deyildi. Məsələn,  Serbiya Balkan yarımadasında  etnik cəhətdən  fərqli   olan  ölkələrdən biridir. 2022-ci il siyahıya alınmasına görə, Serbiyada  milli azlıqlar da yaşayır (bolqarlar, vulaxlar, goranilər, makedonlar,   almanlar, rumınlar, rusinlar, ruslar, ukraynalılar, monteneqrolular, albanlar, xorvatlar.)  Keçmiş Yuqoslaviya ərazısındə   yerləşən bütün  ölkələrdə  müsəlmanlar  yaşayır, onların arasında  İslamı   qəbul etmiş  slavyan mənşəli  şəxslər  də az deyil.   Bu amil  həmçinin   multikulturalizm  məsələsinə  daha incə   yanaşma  tələb edir  və   ölkənin   daxili   siyasətində mütləq nəzərə  alınmalıdır.    

   Daha bir    maraqlı və  ciddi   amil - Yuqoslaviya dağılandan sonra    yaranmış ölkələrdə vətəndaşlığını elan etməyi seçənlərin 27 min nəfəri özünü “yuqoslav” hesab edir.    Bundan əlavə,   bu regionda  slavyan olmayan macarlar,   daim miqrasiyada olan  qaraçılar da yaşayır.   Qeyd edilən  etnik müxtəliflik   Kosovoda, Bosniya müsəlmanları ilə  baş verən hadisələrədə    ciddi təsir göstərmişdi.   [5, 126]

Politoloqların fikrincə,  xalqlar arasında dözümsüzlük müxtəlif siyasi dairələr  tərəfindən  süni şəkildə  yayılır.  “Nifrət  düstürü” Yuqoslaviyanı məhv etmək məqsədi  ilə yaradılmışdı və həmin  təxribat  fəaliyyəti  bu günə qədər davam edir və qarşılıqlı münaqişələr, təəssüf ki, getdikcə daha tez-tez baş verir. Məsələn,  Kosovonun   statusu ilə bağlı mübahisə təkcə milli səviyyədə deyil, getdikcə daha çox beynəlxalq səviyyədə fikir ayrılığına səbəb olub. Bosniya və Herseqovinanın tərkibindəki mühüm  bir qurum olan Serb  seqmenti   həmçinin Serb xalqının geosiyasi mövqeyinə   öz   mənfi  təsirini göstərir. Serbiya Respublikasının  əhalisi  əsasən serblərdən ibarət olsa da,  Bosniya və Herseqovinada bu ölkənin potensial parçalanması ilə bağlı  ciddi narahatlıqlar   var,  çünki  burada     yaranan  vəziyyət  həmçinin  daimi münaqişə mənbəyidir.  

Müxtəlif tarixi dövrlərdə  Yuqoslaviyanın  şimal bölgəsi getdikcə etnik cəhətdən zənginləşirdi və bu gün də burada serblərlə yanaşı, xorvatlar, macarlar, slovaklar və başqa da xalqların nümayəndələri  yaşayır.   Balkan   regionunda   dil  amili də çox   təsirli amillərdən biridir. Yuqoslaviyada    rəsmi dil serb-xorvat dili idi və  fərqli   xalqlardan olan əhali bir-birini   leksik səviyyədə başa düşsədə,  hər xalq  öz dilini   inkişaf etdirmək istəyirdi. Bundan əlavə, hal-hazırda   keçmiş Yuqoslaviyanın tərkibində olan ölkələrdə  bir adam yoxdur ki, qonşu ölkələrn birində  onu qohumu və ya yaxın dostu olmasun.     

 Balkan   bölgəsində  multikulturalizm  ikili   xarakter daşıyır. Yəni, burada   bir tərəfdən dinc müxtəliflik,   digər tərəfdən  münaqişələrə səbəb olan mürəkkəb etno-konfessional  problemlər    müşahidə olunur. Balkan bölgəsindəki Bosniya və Herseqovina, Kosovo və Şimali Makedoniya kimi ölkələrdə etnik və mədəni fərqliliklər çox vaxt həm gərginlik, həm də mədəni zənginləşmə mənbəyi olan çoxmillətli əhali yaşayır. Bəzi Balkan ölkələri   multikultural modelləri təşviq etməyə cəhd göstərsələr də, güclü millətçilik meylləri və tarixi qütbləşmə çox vaxt multikulturalizmin effektiv siyasət kimi tam qəbul edilməsinə mane olur.   

Balkanlar əsrlər boyu sivilizasiyaların kəsişmə nöqtəsi olub və nəticədə müxtəlif mədəniyyətlərin və dinlərin müxtəlif dərəcələrdə birgə mövcud olduğu mürəkkəb “mozaika” cəmiyyəti yaranıb. Osmanlı və Avstriya-Macarıstan imperiyalarının uzun sürən hakimiyyəti etnik və dini müxtəlifliyə töhfə verməklə yanaşı, gələcək qarşıdurmalara da zəmin yaradaraq dərin iz buraxıb.     Yuqoslaviyada  formalaşan  multikulturalizm  modelini    Azərbaycan  modeli   ilə  müqayisəsi    Azərbaycan   modelinin  tam formalaşmış  və  bir çox aspektlərdə  digər dünya modellərindən üstün olması   tam aydınlıqla üzə çıxır.   Bunun   bir sıra obyektiv səbəbləri var.  Azərbaycan  qədim  tarixi yol keçdiyi  üçün,  burada multikultural  dəyərlər,   multikulturalizm modeli  uzun təkamül yolu keçib və   bu model  təkmilləşib.  Bundan başqa, Azərbaycan   sovet dönəmində də  çoxmillətli   respublika olub  və  burada xalqlar arasında  özünəməxsus  münasibətlər forması yaranmışdı. Azərbaycan Respublikası  müstəqillik əldə edəndən sonra  Ulu Öndər Heydər Əliyev və onun  siyasətinin davamçısı  İlham Əliyev   milli  məsələyə və   ölkədə   multikulturalizmin  inkişafına  daim  diqqət göstərib və  son onilliklər ərzində  böyük  nailiyyətlər əldə olunub.   Keçmiş Yuqoslaviya Federativ Respublikasına gəldikdə isə,   bu  bölgədə   həm milli,  həm dini  müxtəliflik  daim mövcud olub.  Lakin,  vaxtıkən   Yuqoslaviyanın tərkibinə  daxil   olan  ölkələr daha böyük  müstəqillik əldə etmək  istədiyinə görə,  burada   multikulturalizmin   hansı  modelinin qurulması  və   həmin modelin   nə vaxt  və hansı  siyasi amillərin təsiri  ilə qurulması   hələ  tam aydın deyil. 

Şübhəsiz ki, Balkan  bölgəsində    multikulturalizm modeli  hələ   formalaşmaqdadır  və  burada gələcəkdə  qəbul edilə bilən model  ümum-Avropa proseslərinə  öz təsirini göstərəcək.  

                                                   XÜLASƏ 

Məqalədə  multikulturalizm  məfhumunun   mahiyyəti açıqlanır  və   multikulturalizmin  iki  modeli – Azərbaycan və Yuqoslaviya- modeli  müqayisə olunur.  Azərbaycanda multikulturalzmin  kökləri və   tarixi,  onu  şərtələndirən amillər   göstərilir və  qeyd edilir ki,   Azərbaycanda ölkə daxilində heç  vaxt   başqa xalqlara təcavüz yaxud dini, milli   dözümsüzlük halları  müşahidə olunmayıb.  Müstəqil  Azərbaycanda multikultural  və tolerant  cəmiyyətin    qurulmasında   dövlət başçılarının  fəaliyyəti və rolu həmçinin açıqlanır və  qeyd edilir ki,  Azərbaycanda    qurulmuş    multikulturalizm modeli    dünya miqyasında  ən   müsbət   model   hesab olunur.  Keçmiş  Yuqoslaviya (Yuqoslaviya  Sosialist Federatıv Respublikası) öz multikulturalizm modelini  formalaşdırır və  bu ölkə dağılandan sonra   onun ərazisində  bir sıra yeni dövlətlərin  yaranması  bu məsələni   kifayət  qədər çətinləşdirir. 

                                                    SUMMARY

İn article    the essence of multiculturalism   is explained, multiculturalism models -   Azerbaijani and Yugoslaviya- are compared. The roots, history of multiculturalism in Azerbaijan are shown,   it’s noted that in Azerbaijan   religious or national intolerance    was never observed. The role of    heads of state in   establishment of  multicultural and tolerant society in independent Azerbaijan is explained,  it is noted that Azerbaijani multiculturalism model  is considered   as most positive model  in the world. The former Yugoslavia   is forming its own multiculturalism model  and the emergence of new states on its territory after the collapse of this country complicates this  process. 

                                                  ƏDƏBİYYAT   SİYAHISI

1.  Heydər Əliyev. “Müstəqillik yolu”. Seçilmiş fikirlər. Bakı, 1997, 136 s.

2. Həsənov A. Müasir şəraitdə  Azərbaycanda   dini-mənəvi dəyərlərin  inkişaf xüsusiyyətləri. (Monoqrafiya).Bakı, NurArt, 2014,  143 s.

3. Multikulturalizm Azərbaycanın həyat tərzidir (Metodik tövsiyələr)) Bakı, 2016,59 s.

4. Литературные силуэты Азербайджана.  Баку. «Мутарджим», 2020, 192 с. 

5. Назаров В. Л.  Теория и  практика   мультикультурализма в странах Запада Учебное пособие. Екатеринбург. Издательство Уральского университета 2015. 

Bakı Slavyan Universiteti 

II BEYNƏLXALQ BALKANŞÜNASLIQ KONFRANSI

Bakı şəhəri 26 sentyabr 2025-ci il