İRANIN QARA SENTYABRLARI

Vidadi Mustafayev

Müsəlmanlar və “ƏSL” müsəlman olan iranlılar “hər zada inanan”olduqlarından,yəqin ki bəzi ayların NƏHS  olduğuna da inanırlar.

İranlıların nəhs adlandırmağa haqları olan əsl namizəd SENTYABR ayı ola bilər. Həmin ayda  müasir İran tarixində  ən azı ÜÇ nəhs hadisə baş vermişdir.

1.8 SENTYABR 1978.

İranda 1978-ci  ilin yanvarından başlanmış və  sonralar inqilab adlandırılan xalq ilə şah rejimi arasında qarşıdurma müxtəlif formalarda və intensivliklə  davam edirdi.

Rejim 8 sentyabrda “bu xalqa” gücünü  və “qətiyyətini” birdəfəlik göstərmək üçün Tehranda  və digər iri şəhərlərdə  fövqəladə vəziyyət elan etdi. Həmin gün amma  iranlılar Tehranda “ yox baba inqilab hələ davam edir” deyib, dinc nümayişə çıxdılar.

Daha doğrusu, bu günkü İranda rejimə qarşı duran sistemdaxili müxalifətə verilən adla desək, radikallar və tondroular\ekstremistlər “xalqı” başına yığaraq nümayişə çıxardılar. Şah qətiyyətini göstərmək üçün nümayişçiləri gülləbaran etdi.

Həmin hadisədə ən azı 100-dən çox nümayişçi həlak oldu, 100-lərlə insan isə yaralandı.Həmin gün cümə günü olduğundan sonralar bu hadisə “QARA cümə”kimi tarixə düşdü.Yəni indiki İranın qara günləri həmin cümədən başlanır.

Bu gün həmin hadisədə iştirak etmiş və inqilabdan nəsibini almamış insanlar, eləcə də yeni nəsil  1978- ci ildə baş vermiş hadisəyə görə peşimançılq keçirir və “xalq” tarixi səhvə yol verdiyi üçün təəssüf hissi yaşayır və rejimi dəyişmək yolunda  müxtəlif formalarda addımlar atır.

2. 22 sentyabr 1980

1979-cu ilin fevral ayında şah rejiminə qalib gələn “xalq” və onun rəhbərləri, yəni başda ayətulla R.M Xomeyni olmaqla, ruhanilər,  ruhanilərin hakimiyyətdə iştirakına qarşı olan”siyasi islamistlər” və inqilabdan pay almaq istəyən fürsətçilər hakimiyyətlərini möhkəmlətmək üçün ilk vaxtlardan “İsalam inqilabı ixracı” kursu elan edərək, müəyyən tədbirlər həyata keçirirdilər.Lakin  ruhanilərin hakimiyyətinə qarşı olan”inqilabçılar” həmin kursa müqavimət göstərdiyindən, onlar  daxili gərginliyi zəiflətmək və inqilabçıları vahid hədəf ətrafında birləşdirmək üçün müxtəlif tədbirlər həyata keçiridilər.Bunlardan ən böyüyü, heç bir əsas olmadan və bütün beynəlxalq normaları pozaraq ABŞ səfirliyini ələ keçirmək və səfirlik işçilərini girov götürmək idi(noyabr 1979).Bununla ABŞ təzyiqini zəiflətdiklərini güman edən hakimiyyət inqilab ixracı sahəsində fəaliyyətini davam etdiridi.Həmin məqsədə əhalisinin yarıdan çoxu şiə məzhəbinə aid olan İraq ən münasib namizəd idi.Çünki orada şiələr  hər cür  dini, siyasi  və s. təzyiq altında olduğundan İran inqilabına böyük rəğbət göstərirdilər.

İranın təhrikedici təbliğatı,emissarlar göndərməsi və sərhəddə hərbi vəziyyəti gərinləşdirməsi son nəticədə İraqın da eyni tədbirlər görməsinə səbəb olurdu. İraq həmin üsulla İranın artan nüfuzunun qarşısını ala bilmədiyindən, məsələni “bir dəfəlik həll etmək” üçün 22 sentyabr 1980-ci il tarixində İrana hərtərəfli hücuma başladı.

Bununla da İran tarixində sentyabr ayında başlayıb 8 ildən sonra (1988) avqust ayında atəşkəslə sona çatan müharibə geniş miqyaslı dağıntılar, 100 münlərlə həlak olanlar və yaralılarla nəticələndi.

Beynəlxalq qüvvələrin İraqı açıq , bəzi  ikinci dərəcəli dövlətlərin isə İranı açıq və gizli dəstəkləmələri nəticəsində  müharibə tərəflərdən heç birinin məqsədinə çatmamsı ilə nəticələndi.Nə İran rejimi devrildi, nə də İraqda ikinci İslam dövləti quruldu.

Sentyabrada başalanan müharibə hər iki xalqa ancaq böyük iqtisadi, fizik və mənəvi zərbə vurdu,fəlakət gətirdi,qara günlərini davam etdirdi.

3. 28 sentyabr 2025

İran-İraq müharibəsinin gedişində və   ondan sonra İran hərbiçiləri nüvə silahı əldə etmək üçün hələ şahlıq dövründə ABŞ köməyi ilə başlanmış( Tehran universitetində nüvə reaktoru) və almanlar tərəfindən davam etdirlmiş( 3 atom elektrik stansiyasının tikintisi), lakin inqilabın ilk illəri  dayandırılmış  dinc nüvə  sahəsində   fəaliyyətin bərpa edilməsinə nail oldular.

Bundan sonra İranda nüvə enerjisi sahəsində fəliyyətlər genişləndi və iranlılar nüvəni zənginləşdirmək texnologiyasına sahib olub həmin fəaliyyəti geniş şəkildə davam etdirdilər.İranlıların həmin sahədə həm də gizli fəaliyyət göstərdikləri artıq XXI əsrin əvvəllrində(2002) üzə çıxmış və beynəlxal təşkilatlarn , ilk növbədə həmin sahəyə cavabdeh olan Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin  diqqətini cəlb etmişdi.

İran həmin agentliklə əməkdaşlıq etsə də, gizli fəaliyyətini də davam etdiridi. Agentlik  onun müfəttişlərinin  bütün obyektlərə buraxılmadığı  və bəzi obyektlərdə İranın  rəsmi hesabatından kənar işlər görüldüyü haqqında  məlumatalrı həmin agentliyin Direkrtorlar Şurasına təqdim etdi.Direktorlar Şurası    İranla danışıqların  bir nəticə vermədiyini əsas götürərək  məsələnin dünyada sülh və əmin amanlığa ciddi təhlükə hesab olunduğundan çıxış edərək  BMT TŞ  ötürülməsi haqqında qərar qəbul etdi.

Təhlükəsizlik şurası 2006-cı ildə İranı nüvə fəaliyyətindən çəkindirmək üçün ilk sanksiyalar nəzərdə tutan Qətnamə qəbul etdi.Agentlik və müxtəlif beynəlxalq və regional təşkilatlar İranla danışıqlar apararaq nüvə məsələsini həll etməyə çalışsalar da , İran uranın zənginləşdirmə faizini artırmaqda davam edirdi.

Buna uyğun olaraq  BMT TŞ da yeni sanksiyalar nəzərdə tutan Qətnamələr qəbul edirdi.Nəticədə 2010-cu ilə qədər BMT TŞ İrana qarşı belə 6 Qətnamə qəbul etmişdi.Budan sonar müxtəlif ölkələr tərəfində milli sanksiyalar tətbiq edilməyə başladı.

İran yeritdiyi siasətin xalq üçün ağır nəticələr verdiyini başa düşərək, əhalinin və müxtəlif dairələrin  narazılığı şəraitində sanksiyalar yükündən xilas olmaq üçün BMT TŞ şərtlərini qəbul etmək barədə qərar qəbul etdi  və Nüvə məsələsini həll etmək üçün yeni danışıqlara başladı.Nəticədə 2015-ci ilin yayında İranın  bir sıra şərtləri yerinə yetirməsi müqabilində  2016-cı ilin yanvarından BMT TŞ  bütün sanksiyalarının 10 il müddətinə ləğv edildiyi haqqında 5+1(TŞ 5 daimi üzvü və Almaniya) və İran formatında sənəd imzalandı.

2016 cı ilin əvvəlindən İrana qarşı qəbul edilmiş BMT TŞ bütün sanksiyaları fəaliyyətini dayandırdı.

İranda bu vaxta qədər görünməmiş iqtisadi, sosial, mədəni canlanma özünü göstərməyə, xarici investorların axını  başladı.

Lakin 2018-cı ildə hakimiyyətə gələn Tramp  administrasiyası sanksiyaların ləğvinin İranı zənginləşdirdiyi və gücləndirdiyini,onun  proksi terrorist qüvvələri daha geniş miqyasda maliyyələşdirdiyi və ilk növbədə İsrailin varlığı üçün təhlükə törətdiyini iddia edərək 2015-ci il müqaviləsindən birtərəfli şəkildə çıxaraq İrana  BMT TŞ sanksiyalarından ağır sanksiyalar tətbiq etdi.

Buna cavab olaraq İran da uranı zənginləşdirmək fəaliyyətini genişləndirərək, müqavilədə nəzərdə tutulan 3.5 % -dən 60 % çatdırdı və zənginləşdirilmiş uranın kütləsini də artırdı.

BMT TŞ sanksiyaları işləməsə də, Amerika,Avropa İttifaqı  və İsrail  həyacan təbili çalaraq İranın yaxın gələcəkdə nüvə silahına sahib olmasının qarşısını almağa çağırırdılar.Həmin çağırışı artıq öz maraqlarından çıxış edən TŞ üzvləri olan Rusiya və Çin dəstəkləməsələr də, İranın nüvə silahına malik olmasını yolverilməz hesab edirdlilər.

İranın həmin çağırışlara məhəl qoymaması və Qərbdən ayrılarq Şərq blokuna yaxınlaşması, onun Qərb dünyası tərəfindən daha geniş təzyiqə məruz qalmasına səbəb olurdu.Yenidən  iqtisadi , siyasi izolyasiya təhlükəsi İranı bir daha  öz  nüvə siyasətinə yenidən baxmağa vadar etdi.İran Amerika ilə nüvə məsələsini həll etmək üçün vasitəli danışıqlara başladı.

Lakin danışıqların bir nəticə verməyəcəyi əvvəlcədən məlum idi, çünki tərəflər bir-birinə tamamilə zidd mövqedə dururdular. Amerika İranın nüvə sanayesinin məhv edilməsini tələb edirdi, İran isə zənginləşdirmə faizi və indiyə qədər zənginləşdirilmiş uran barədə danışmaq istəyirdi.

Danışıqların bir nəticə verməyəcəyini görən İsrail İranın vaxt udmaq siyasəti yeritdiyini iddia edərək, danışıqların növbəti raundu ərəfəsində, 13 iyun 2025- ci il tarixində İrana hərtərəfli hava hücumu təşkil  edərək 12 gün ərzində hərbi obyektləri, hərbi elitanı və ilk növbədə nüvə obyektlərini hədəf aldı.İsrailin nüvə obyektlərini tam məhv edə bilməyəcəyini görən Amerika ona dəstək verərək anti bunker bombaları ilə nüvə obyektkərini bomnaladı( 22 iyun 2025).

Müharibənin ikinci günü özünə gələn İranın  İsraili pualar və müxtəlif tip ballistik , o cümlədən hipersonik raketlərlə hədəfə aldığı  və İsrailin 3 eşelonlu hava müdafiəsini aşdığına görə müharibənin 12-ci günü(24iyun)  hərbi əməliyytlar dayandırıldı.

Bundan sonra İran nüvə məsələsində daha sərt mövqe nümayiş etdirməyə başladı.Parlament BAEA\MAQATE təftişçilərinin  nüvə obyektlərinə buraxılmaması haqqında qanun  qəbul etdi.Hökumət BAEA ilə əlaqələri davam etdirsə də,əlaqələr  xeyli məhdudlaşdırıldı. İran hökuməti danışıqları davam etdirməyə hazır olsa da,hətta Avropa Üçlüyü(Britaniya, Fransa, Almaniya) ilə danışıqlar aparsa da, onların tələblərini yerinə yetirməyə hazır olmadığından məsələ yenidən Direktorlar Şurasının gündəminə gəldi . Məsələ oradan da BMT TŞ verildi və  BMT TŞ 2015-ci ildə imzalanan müqavilədə nəzərdə tutulmuş şərtlərə əsasən 2006-2010- cu illərdə qəbul olunmuş 6 Qətnamədə nəzərdə tutulan  bütün sanksiyaların bərpa edilməsi haqqında qərar qəbul etdi. İran, Rusiy, Çin və başqaları sanksiyaların  bərpa olunmasını qeyri qanuni elan etsələr də, müqaviləyə əsasən İran uranı 3.5 % faizdən artıq faizlə zənginləşdirərdisə, müqavilə avtomayik ləğv olunur və bütün sanksiyalar yenidən icra olunur.İranın uranı 60% qədər zənginləşdirməsi ona qarşı qərar qəbul edilməsinə tam hüquqi əsas verir.

Beləliklə,28 sentyabr 2025- ci il tarixində səhər tezdən 2015-ci il müqaviləsi qüvvədən düşmüş  və bütün sanksiyaların bərpa olunması  başlanmışdır.

Amerika sanksiyaları nə qədər ağır olsa da, heç bir dövlətin onu yerinə yetirmək öhdəliyi yox idi. Amma BMT TŞ sanksiyalarının yerinə yetirilməsi  bütün dövlətlər üçün məcburi xarakter daşıyır.

Deməli, İranın sentyabr ayının sonunda daha bir ağır, uzun çəkəcək qara günləri başlayır.\29 sentyabr 2025