“Azərbaycan İranın başıdır, baş gedəndə bədən də gedər... General Şadan”
- 7-10-2024, 14:09
- КУЛЬТУРА
- 0
- 299

“Yurdumun sirləri” əsrimizin bestselleridir...
“Azərbaycan İranın başıdır, baş gedəndə bədən də gedər...
General Şadan”
Fransa ədəbiyyatının ”Qadın Ceyms Coysu” adı ilə tanınan ünlü nümayəndəsi, Fransanın böyük feminist yazıçısı Helen Cixos Rza Bərahəninin “Ayazın cəhənnəm günləri” romanını oxuduqdan sonra, roman haqqında öz fikir və düşüncələrini bu cümlələrlə ifadə edir: “Oxu həyatında yeni bir əsəri bulmaq çox çətin və nadir bir hadisədir, bir sevgili ölünün qəbirdən baş qaldırıb dirilməsi kimi bir şeydir. O gün insan ədəbiyyatın həqiqi gücünə inanır. Məncə, hər 10, ya 5 ildən bir belə hadisəyə tanıq ola bilərik. Mənim üçün qiyamət günü idi. “Ayazın cəhənnəm günləri” romanını oxuduğum zaman elə bir günü yaşadım. Cəhənnəmin özünü təcrübə etdim. Əsl Cəhənnəm idi. Belə əsərləri oxumaq mənim üçün dözülməzdir. Yazarın iç dünyasından qaynayıb axan əsəri oxumaq mənə işgəncə verirdi. Bax, Rza Bərahəninin bu əsəri mənə Cəhənnəmin nə olduğunu yaşatdı. Rzanın Cəhənnəmi gözəl və baxımlı bir saraydır, İran, Türk və Batı arxivləri ilə doludur. Ensiklopedik bilgilər və xatirələr yığınıdır, başlanğıcı moderndir. Əslində Cəhənnəm deməli idim, gözəl cəhənnəmlər... Çünki Rza dünyasının hər tərəfindən Cəhənnəm alovlanır. Dustaqların şeirini və ailədə baş verən cinayətləri yazır. Rza çox böyük şair və xəyalpərvər bir müəllim olmaqla yanaşı, ədəbiyyat adamıdır. O, dünya söz sənəti sehrbazları və yeni azadlıq yaradıcıları cərgəsinə daxildir...”
Roman ünlü bolqar filosof-psixoloqu, feminist yazarı Yuliya Stoyanova Kristevaya da eyni cəhənnəm şokunu yaşadır.
Oxucularını romanlarında təsvir etdiyi qandonduran gerçəklərlə Cəhənnəm odunun içərisinə atan və əsl сəhənnəm yaşadan dev yazarın gerçəkçi bir “söz sənəti sehrbazı” olmasının, xalqının birikmiş dərdlərinin özgə dillərdə tərcümanına çevrilməsinin nədənləri özünün ağrılı xatirələrində açıqlanır: “Məktəbdə (“Pərvəriş”-E.F.) oxuduğum ilk illərdə dava-dalaşdakı danışıqların hamısı türk dilində olurdu. Dərsdə hamı türkcə danışırdı. O zaman mən məktəbin divar qəzetini türk dilində çıxarırdım. Ancaq Milli Hökumət süquta uğrayandan sonra (1946), türk dili yasaq olundu. Əmr etdilər ki, qəzet fars dilində çıxmalıdır. Əlbəttə, bunu bizə türk dilində söylədilər. Həmin dövrdə mən fars dilində yaza bilmirdim. Bu səbəbdən də qəzetin çıxarılmasını başqa bir şagirdə tapşırdılar. Cümə günü mən evdə narahat oturmuşdum. Anam soruşdu: “Niyə tutqunsan?” Mən hadisəni ona danışdım. Anamın o an mənə dediyi: “Oğul, türkcə yaz!”- sözlərini heç vaxt unuda bilmərəm. Mən yenə köhnə kağızları bir-birinə yapışdırdım, mövzu tapıb yazdım. Səhəri gün onu fars dilində çıxan qəzetin yanından yapışdırdım. Sonra sinfə getdim. Məktəbin müdir müavini gəlib onu qopardı. Sonra zəngi çaldı. Hamını – şagird və müəllimləri məktəbin həyətinə çağırıb sıraya düzdü. O, bizdən türk dilində soruşdu: “Türk dilində olan bu qəzeti kim yazıb yapışdırıb?” 11-12 yaşım var idi. Mən qabağa çıxdım. Müavin mənə türkcə dedi: “Məgər deməmişdim ki, türkcə yazmayın?” Dedim: “Bəli, deyibsiz...” Yenə türkcə soruşdu: “Bəs niyə yazıbsan?” Cavab verdim: “Mən farsca bilmirəm”. O, qəzeti yerə atdı. Sonra boynumun kökündən tutub başımı aşağı əydi. Öz türkcəmizdə mənə dedi: “Yala buraxdığın bu qəzeti...” Mən o qəzetin bütün boyalarını sonadək yaladım… (Səlim Babullaoğlu. “Yazmaq ləzzəti digər ləzzətlərin əvəzedicisidi” 525-ci qəzet.2011.9 aprel.s.26-27)
Bu azmış kimi, 1945-ci ilin 12 dekabrında S.C.Pişəvərinin və silahdaşlarının qurduğu Milli Hökumət dövründə bircə il türkcə təhsil alan kiçik Rzanın 1946-cı ilin sonunda türkcə dərslikləri də əlindən alınaraq gözlərinin önündəcə yandırılır və həyatının ikinci travmasını da yaşayır: “...Onlar bizi türk dilində yazılmış dərslikləri Şəhrdari (Bələdiyyə) meydanına toplayıb yandırmağa məcbur etdilər. Kitabların alovları bizim başımızın üstündə dar ağaclarından asılmış kişilərin ayaqlarına qədər qalxırdı. Gündüzləri Təbrizi qoruyub gecələri isə küçələrinə asfalt çəkən fədailər demokrat firqəsi devrildikdən sonra evlərindən çıxarılır, onlardan arxalarına baxmadan yerimələrini tələb edir, sonra biz uşaqların gözləri önündəcə arxadan atəş açıb cəsədlərini küçədəki nova atırdılar...” (amerikaninsesi.org/a/kitab-iran/1813673.html)
Dahi yazarın ömür səhifələrindən bu ikicə yarpaq bəlirləyir ki, həyatı çox ağır şərtlər altında keçib, hakim millətin, məzlum millətə verdiyi sitəmləri görə-görə böyüyüb, bu şərtlər altında oxuyub, orta və ali təhsilini yad dildə-farsca tamamlamalı olub. Əslində divar qəzetinə türkcə yazdıqları onun “söz dünyasının sehrbazı” olacağının ilk işartıları idi... Lakin doğma dilində danışmaq, yazmaq da elə o dönəmdə - 1946-cı ilin sonunda yasaqlanıb... Amma anasının həzin-həzin qulaqlarına oxuduğu layla dilini heç vaxt unutmayıb və bu dillə iliklərinədək yeridilən türklük ruhuna ömrü boyu sadiq qalıb və türk ruhu, təfəkkürü ilə, ancaq farsca yazdığı “Yurdumun sirləri”, “Ayazın cəhənnəm günləri” romanları böyük əks-səda doğuraraq ədəbi aləmdə şimşək tək çaxıb. Həm “Öldürülənlərin avazı”, “Azadə xanım və yazarı”, “Təbrizlilər”, “Taclı hanniballar-adamyeyənlər”, “İlyas bəy Nyu-Yorkda” və s. romanları, həm “Zillullah. (Zindan şeirləri)” “Allahın kölgəsi”, “Pəncərənin yanına gəl”, “Kəpənəklərə xitabən” şeir topluları, həm də İranın siyasi, ictimai və sosial-tarixi strukturu üzərinə yazdığı “Şəhrizad və onun yazarı”, “Kişilik tarixi”, “Lilit”, “Maskulin tarix”, “Misir səfəri” və bütövlükdə lirik hiss və duyğularının, ədəbi-tənqidi fikirlərinin yer aldığı 50-yə yaxın kitabında İrandakı hakim rejimin cinayətlərini, çirkin əməllərini ifşa edib, rejim tərəfindən haqq və hüquqları əlindən alınan, ana dili yasaqlanan, milli hissləri aşağılanan xalqının gerçək durumunu, tarixini qələmə alıb. İrihəcmli “Misdə qızıl” kitabındakı eleştiriləri ilə İranda Avropa tipli ədəbi tənqidin əsasını qoyub və İran ədəbi tənqidinin atası statusunu qazanıb. İran tarixi ilə bağlı içindən gələnləri qələmə aldığı “Dismemberment-Tikə-tikə etmək” əsərində isə tarixdə bir-birlərinə bənzəyən müxtəlif adamları bir xarakterin timsalında canlandırıb. Demokratiya, insan hüquqları, ifadə azadlığı, türk dil haqları və qadın-kişi bərabərliyi uğrunda, habelə istibdad və senzuraya qarşı mübarizə apardığına görə həm Şah, həm də İslam inqilabından sonrakı dönəmdə həbs olunub, burada olmazın işgəncələrə məruz qalıb... Zindan əzabını, işgəncələri şəxsən yaşadığına görə, onun xatirələrin dili ilə yazdığı şeir, poema və romanlar bu dərəcədə inandırıcı alınıb. Fars, ingilis, yaxud fransız dilində qələmə aldığı bu əsərlərdə mənfi, ya müsbət, fərq eləməz, daha çox öz xalqının bütün zümrələrdən olan nümayəndələrinin parlaq, capcanlı obrazlarını yaradaraq Azərbaycan milli varlığını ədəbi müstəviyə gətirib…
Rza Bərahəni romanlarında Tənbəki üsyanı (9 mart 1891-ci il), Məşrutə (1906-1911) və Xiyabani hərəkatları (1920), Seyid Cəfər Pişəvərinin qurduğu Demokratik Hökumət (1945-1946) və İran İslam İnqilabı (1978-1979) zamanı baş verən tarixi hadisələrin ən yüksək poetik dillə son dərəcə maraqlı təhkiyəsini yaradıb...
Tanınmış türkoloq və yazar Toğrul Atabayın çoxyönlü şəxsiyyət və tənqidi ağlın ən itisözlü təmsilçilərindən biri saydığı Rza Bərahəni müstəmləkəçiliyə qarşı çıxıb, yurdunun gizlədilən, ört-basdır edilən sirlərini açıqlığa qovuşdurub. Ancaq bu romanları ana dilində deyil, farsca yazmaq zorunda qalmasını qəbullana bilməyib. Ömrünün ixtiyar çağında illər boyu içində daşıdığı acını etiraf etməyi və bu yolun yolçusu olan soydaşlarını ayıltmağı gərəkli sayıb:“Biz fars dilinə xidmət etmək məcburiyyətində qalmışıq. Əslində bizi elə duruma salıblar ki, biz öz dilimizə xəyanət etmişik. Nəyə görə mən, bir Azərbaycan aydını 70 yaşımda belə bir hiss keçirməliyəm?! Bizim dilimizi əlimizdən alıblar. İstəmərəm ki, məndən alınan haqq başqalarından da alınsın. Biz qoymamalıyıq ki, bizdən sonra gələnləri dildən məhrum etsinlər...” Bu gerçəyin bədii ifadəsi ana dilinə həsr elədiyi bu şeirində damarlarda axan qanı dondurur:
Qavalçalan oxuyar dağ ətəyində,
Bağın dibində sənin əksini tapanda,
Bu əksi basanda bağrına gizlin,
Dilim! Dilim! - deyən
Heyf olmuşum, yazığım, gözəl dilim,
Necə bağrımda yandı, lap külə döndü.
Dilini kəsib yasaqlasalar da, “bağrında yandırıb lap külə döndərsələr də” ana dilində təhsil almaq, roman, şeir oxumaq imkanı olmasa da, zehni açıq, işlək qalır Rza Bərahəninin... Və öz dilini savunur... Zehnini yasaq saxlamağa haqqının olmadığını dərk edir və qadağan olunmuşa - ana dilinə bir vasitəçi tapır. Beləliklə də hakimin öz dilində ona qarşı üsyan edir. Dilinin kəsilməsini və çoxuşaqlı, yoxsul bir ailədə doğulmasını üsyanının əsası sayır və... üsyana gerçəkləri yazmaqla başlayır... İngilis dilini yeniyetməlik çağlarında ikən öyrənir və bu dildə xeyli kitab oxuyur. Təbriz Universitetini ingilis dili və ədəbiyyatı ixtisası üzrə bitirir. Təhsilini Türkiyənin İstanbul Universitetində davam etdirir, elmi işini ana dilində yazır və doktorluq dərəcəsi alır. İngilis dili ilə yanaşı, fransızcanı da mükəmməl bilməsi, dünya ədəbiyyatına və çağdaş elmi-nəzəri fikrə dərindən bələd olması o zamankı İran ədəbi mühitində ona böyük üstünlük qazandırır. Gənclik illərindən dünya ədəbiyyatı ilə ciddi şəkildə tanış olması, ingilis dili araçılığı ilə də dünyanı öyrənməyə və tanımağa başlayır. Dostoyevski, Tolstoy, Folkner və b. əsərlərini də çox erkən yaşlarında ingiliscə oxuyur. “Bədbəxt adamlar” romanını oxuyanda ona elə gəlir ki, Dostoyevski Təbrizdə olub və Güney Azərbaycan türklərindən, təbrizlilərdən yazıb. “Bəyaz gecələr” romanı isə yazmaqdan əsla vaz keçə bilməyəcəyini anladır Rza Bərahəniyə... Sonra ədibin “Cinayət və cəza” romanını oxuyur və içində olduğu hərəkatla F.Dostoyevskinin bir bağlılığı olduğunu hiss edir. Lakin yazıçının “Gizlinlərdən qeydlər” romanını mütaliə edərkən daha çox təəccüblənir və əsərin sanki öz qələmindən çıxdığını sanır... Ona görə də roman yaradıcılığında özünü Fyodor Dostoyevskinin şagirdi sayır.
Lakin Rza Bərahəni söyləşilərində modernist düşüncəyə daha yaxın olduğunu vurğulayır. Prust, Coys, Folkner, Virciniya Vulf, Nabokov, Borxes yaradıcılığından bəhrələnərək İranda modernist və postmodernist nəsrin ən mükəmməl örnəklərini qələmə alır. Dünyada maraqla qarşılanan romanlarını yaza-yaza belə bir sonuca varır ki, Azərbaycanın yəhudilərin “Tövrat”ı kimi bir kitabı yoxdur. Müqəddəs kitab olsa da, “Tövrat”da bir etnosun həyatının başdan sonadək yazılması diqqətini çəkir. Bu baxışı ilə bağlı bəzi düşüncə adamlarının fikirlərini örnək alır. Folknerin hər il “Əhdi-Ətiq”i - “Tövrat”ı və Migel de Servantesin dünyanın ilk modern romanı sayılan “Don Kixot” romanını, özünün isə bunlardan başqa daha iki əsəri - “Min bir gecə” və Mövləvinin “Məsnəvi”sini oxuduğunu etiraf edir. Ancaq daha çox “Məsnəvi”ni oxuduğunu söyləyir. Bunun səbəbi kimi isə “Məsnəvi”də bir hekayə bitməmiş sonrakı hekayənin başlamasını göstərir. “R.Bərahəni də eynilə “Məsnəvi” də olduğu kimi, hadisəni parçalayır, hissələrə bölmə ifadəsini həm konsepsiya, həm də metod mənasında işlədir...” və deyir: “Mənim zehnim bu cürdür. Mənim Azərbaycanımı heç kəs yazmayıb. Hətta mərhum dostum Qulamhüseyn Səidinin Azərbaycanda baş vermiş bir-iki hadisəyə, məsələn, Məşrutə hərəkatına dair pyesləri və s. də bunu tam əhatə etmir. Mənim işim bir qədər fərqlidir. “Ayaz” romanımda hadisələrə Ayazın gözü ilə baxırdım və bu Ayazın 2500 yaşı var...”
Və o, Bakıda çap edilib yayılmasını çox arzuladığı, tabuları sındırdığı və məhz özünün yaşadıqlarını və müşahidə etdiklərini yazdığı “Yurdumun sirləri”, başdan sonadək Ayazın-Azərbaycan xalqının 2500 illik tarixini ən yüksək bədii dillə, dərin məntiq və fəlsəfə ilə canlandırdığı “Ayazın cəhənnəm günləri” romanlarında uzaq və yaxın keçmişə ekskurs edir. Oxucu bu romanlarda silsilə tarixi fakt və olayları öyrənir, müstəmləkə boyunduruğunda çabalayan Güney Azərbaycan xalqına uzun illər boyu yaşadılan müsibətlərin şahidi olur.
Rza Bərahəni 21 Azər inqilabının, 18 avqust olaylarının –1953-54-cü illər İrtica dövründə xalqın tərəfdarı olan Məhəmməd Müsəddiq Baş nazir olarkən ABŞ-ın yardımı ilə baş verən çevriliş hadisəsinin - Müsəddiq hərəkatının, 1978-79-cu illər İslam inqilabının başvermə səbəblərini və gedişatını bir tarixçi alim səriştəsi ilə izləyir, ancaq yazıçı təxəyyülünün fəlsəfəsi ilə qələmə alır, oxucunu gerçəkliklərlə üz-üzə, baş-başa qoyur və baş verənlərə onu inandırmağı bacarır... “İrandakı İslam inqilabının baş verməsində daxili səbəblərlə yanaşı, xarici səbəblər də mövcud idi. İran həmin dövrdə ABŞ-ın regionda ən yaxın və strateji müttəfiqi idi və bununla yanaşı, Amerika Birləşmiş Ştatları bu ölkəyə çoxlu miqdarda silah satmışdı. Əsas məqsəd isə Sovet İttifaqından gələn təhlükənin qarşısını almaq və Fars körfəzində İranın dominant rolunu təmin etmək idi. İranda işləyən və yaşayan xarici ölkə, xüsusilə ABŞ vətəndaşlarının yüksək səviyyədə yaşaması, təbii ki, yerli əhali tərəfindən sakit qarşılana bilməzdi. Buna görə də, islam inqilabçılarının əsas mübarizə istiqaməti ABŞ-a qarşı çevrilmişdi. 1979-cu ilin əvvəlində inqilabın təsiri altında şah Məhəmməd Pəhləvi İranı tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Fevralın 1-də Ayətulla Xomeyni Tehrana qayıtdı. İslam inqilabından sonra da ABŞ-a qarşı mübarizə davam edirdi. 4 noyabr 1979-cu ildə özlərini “İmam xəttinin ardıcılları” adlandıran tələbələr Tehranda Amerika səfirliyinin binasını tutdular və 52 nəfəri girov götürdülər…”
Göründüyü kimi, o, İranda mövcud “müstəmləkənin öz dili ilə ona qarşı çıxır, bundan bir qamçı kimi istifadə edir, şüurlu bir post-kolonial duruş sərgiləyir...”
Amerikanın Uzaq Şərq və Şərq siyasətini, amerikalıların özlərini başqa millət və xalqlardan üstün sayaraq onlara yuxarıdan aşağı baxmasını-özündən razılıq kibrini, eyni zamanda mənfur siyasəti ilə dünyanı “xəstəxanalıq” etməsini də ifşa edən Rza Bərahəninin aydın ziyalı baxışını və vətəndaş mövqeyini romandan sətirlər bəlirləyir: “Bir amerikalı ayağını hara bassa, ora Amerikadır...” Yaxud: “Bizim iki başımız var. Biri pambıqdır, biri də qılınc. Hansı ki, bizə itaət edir, ona pambıq oluruq, itaət etməyənlərəsə qılınc...” “Hər yer Amerikanın xəstəxanasıdır, vacib deyil Saygonda olsun. Dünya Amerikanın xəstəxanasıdır...”“Allah! Vyetnamda, bir Amerikalı özünü nə qədər tənha görür! Bəlkə torpaq bizdən intiqamını alır. Bəlkə 20 il öncə Amerikalı bir zabiti İranın şimalında öldürən qurd indi Vyetnama gəlib?”
Romanlarında, ədəbi-tənqidi yazılarında yazarın Türk mifologiyasının bilicisi olduğu da aydınlaşır... “Yurdumun sirləri”ndə əcnəbi öldürən Savalan qurdunun obrazında bozqurdun əski türklərin qurtuluş rəmzi-totemi olduğunu çatdırır. Eyni zamanda xalqının yadellilərlə, işğalçılarla heç vaxt barışıb bir araya gələ bilməyəcəyini, qoynunda onlara yer verməyəcəyini həmin qurdun Savalan dağının ətəklərində dişləri ilə Amerika zabitinin şah damarını qırıb öldürməsi, inqilabçı Təhminəni isə oğlu Nasirlə birlikdə qurdun öz kahasında gizlədib qoruması epizodları ilə ötürür dünya oxucusuna... (“Təhminə bir damla suya döndü, buxar olub göyə çəkildi, ya da yerin dibinə batdı... Generalın jandarma-mühafizə xidmətlərinin, polisin, SAVAK-ın, ordunun gizli təşkilatının bütün səyləri hədər oldu. Heç kəs onun izini tapa bilmədi, elə bil ki, ayrı bir dünyadan adamlar gələrək Təhminə ilə oğlunu oğurlayıb öz kürələrinə aparmışdılar...”) Göstərir ki, Azərbaycanın mədəniyyət, elm və ürfan mərkəzi sayılan Ərdəbil dünya qurdlarının da mərkəzidir. Bu qoruyucu qurdlar “bəzən yolun üstünə gəlib sədd çəkərlər, qoymazlar ki, o biri heyvan və maşınlar, yaxud adamlar ordan keçsinlər...”
Maraqlıdır ki, Rza Bərahəni “Yurdumun sirləri”ndə əcnəbi öldürən qurdun amerikalı zabit Devisə, ingilis hərbçisinə-bütünlükdə amerikalılara və digər yadellilərə qənim kəsilməsini Güney türklərinin qeyrət məsələsi kimi də mənalandırır: “Elə ki, biz çarəsiz qalırıq, heç birimizin də əlindən bir iş gəlmir, o zaman əcnəbi öldürənin qeyrət damarı tərpənir. Ona əcnəbi öldürən deyirlər. Savalan qurdu əcnəbini öldürəndir. Bir dəfə bir rus kazakını öldürdü. Neçə illər bundan öncə bir ingilis generalını öldürdü. Yerli insanlarla işi yoxdur...”
Eyni münasibətin təzahürü yazarın: “Asiyada hər kəsin əlinə bir tüfəng versən, birinci amerikalını aradan götürər...” – fikrində də özünü göstərir... Romanın sonunda yazar qurd toteminə təkrar qayıtmaqla Azərbaycan türklərinin mübarizəsinin bitmədiyini, hələ də davam etdiyini vurğulayır...
Rza Bərahəni farsların yaxın və uzaq keçmişinin, ənənələrinin içəriyini səltənətlə dini inancın təşkil etdiyini cəsarətlə söyləyir, inkişafdan geri qalan İranın Rusiya, ABŞ, İngiltərə və Almaniyaya qarşı yürütdüyü dövlət siyasətinin - xarici siyasətin yararsızlığını tarixi faktlarla açıqladığı kimi, şovinist daxili siyasətini də kəskin şəkildə tənqid etməkdən çəkinmir: “Demokratiya Qərbin, liberalist bir inqilabın tapıntısıdır. Şəhərdə yaşayan ziyalı, orta savadlı təbəqə İranın hər yerində yaranmayana qədər İran millətinin demokratiyadan istifadə etmək imkanı ola bilməz və hətta kommunistlərlə mübarizədə belə, ondan istifadə etmək olmaz. Generalın (Şadanın-E.F.) fikrincə, tarixdən öncə yaşayanların demokratiya ilə özəl bir məntiqi bağlılığı var, onsuz problemləri həll etmək olmaz. Buna görə də İranda seçkilər demokratik ola bilməz. Məhkəmənin mənası ola bilməz, fərdi haqları və azadlığı tələb etmək mənasızdır. Qanun qarşısında bərabərlik boş sözdür...”
“Rza şah bizi Hitlerlə müttəfiq elədi. Biz də fikirləşirdik ki, gərək şimal qonşumuzun (SSRİ, Sovet Azərbaycanı-E.F.) qabağında səngər quraq. Savaşda halva paylamazlar ki... ...Yadımdadır, 1941-ci ilin senyabrında biz hamımız hər şeyi qoyub neçə qaçdıq. Böyüklər hamıdan öncə qaçdılar. Biz kiçiklər bir az gec hərəkətə gəldik, amma hamımız qaçdıq. Rza şah hamımızdan uzağa getdi, Tehrandan Cənubi Afrikaya. Qızıl ordu da İrana girdi. Bizə demişdilər ki, gərək İranın bir qarış torpağı da düşmənin əlinə keçməsin. Bir qərar və mədarla Rza şah qaçdı. 24 saatın içində İranın dostu oldu düşmən, düşməni də dost...”
Beləcə, dahi yazar general Şadanın dili ilə bir az da dərinə gedir, həm ABŞ-ın, həm də SSRİ-nin, əslində isə Rusiyanın İrana-Güney Azərbaycana qarşı yürütdüyü “dostu düşmən, düşməni də dost edən” çoxüzlü siyasətinüi iç üzünü açır, tarixi gerçəkliyi ortaya qoyur: “Ruslar istəyirlər ki, iki Azərbaycan bir olsun və sovetin torpağına birləşdirilsin. Amerikanın dünyabaxışı və əlahəzrətin İran daxilində rəhbərliyi nəticəsində bu uğursuz planın icrasına maneçilik törədildi. İranın başından böyük bir təhlükə keçdi. Əgər Azərbaycan muxtariyyət qazansaydı, mütləq İrandan ayrılacaqdı. Fikirləşin, İranla sovetin sərhədi Culfa yox, bəlkə Qəzvin olacaqdı... Azərbaycan İranın başıdır, baş gedəndə bədən də gedər...”
Öz xalqına aşağı nəzərlərlə baxan, saysız canlar alan, Amerikalıları isə baş tacı edən cəllad general Şadanın mürəkkəb və ziddiyyətli xarakterinin özəlliklərini açmağa Təbrizdəki 21 Azər mərasimi zamanı atının onu qaldırıb yerə çırpdıqdan sonra, şikəst qalmasından və aldığı zədə sonucunda övlad sahibi ola bilməməsindən, hətta gələcək uşağının belə, ali irq saydığı amerikalı zabit Racer Biltimordan olmasını istəməsindən başlayır. Eyni açıqlamada atın bir Türkün həyatındakı önəmini, rəmzi mənada dosta dost, düşmənə düşmən olduğunu da vurğulayır: “At iki ayağı üstündə şahə qalxmışdı, qabaq ayaqlarını elə yüksəkdə saxlamışdı ki, sanki uçmağa hazırlaşırdı. Tezliklə qabaq ayaqları iki qanad kimi açılacaq, sanki at və atlı göyə uçacaqdılar. Sonra birdən camaatın çığırtısı bütöv bir “Vay!” səsi şəklində yüksəldi. At da bu səsi eşitmişdi. Şahə qalxdığı ayaqlarının üstündə sürətlə fırlandı, generalı da başının üstündə fırlatdı. Sonra boynunun və başının arxasından bir şey sürətlə yerə atıldı. Yenidən at dörd ayağı üstündə dayandı. Ancaq generalın başının üstündə... Bir qatilin öldürdüyü şəxsin başının üstündə dayandığı kimi... Dedilər ki, at Təbriz xalqının intiqamını generaldan aldı. Niyə? Məgər general Təbriz xalqına nəsə eləmişdi ki, Marağada tərbiyə olunan at 21 Azər günü gəlib generaldan Təbriz xalqının intiqamın alsın?! ...At hardan bilirdi ki, generalın Təbriz xalqına qarşı törədilən cinayətlərdə əli var... O, hardan bilirdi ki, 21 Azər mərasimi ordunun Təbrizə girişinin bir ilini yola saldı?”
Sitatdan general Şadanın Təbriz əhalisini əzməkdə və Demokrat Firqəsini məhv etməkdə, Azərbaycanın İrana qaytarılmasında və Təbrizdə sakitliyin, nizam-intizamın bərpa edilməsində böyük rol oynaması obrazlı şəkildə açılır... Ümumiyyətlə, xalq təfəkkürünün dərinliyinə və ana dilinin alt qatlarına məharətlə enə bilən yazar roman boyu bu xəzinədən yararlanır, rəmzi, yaxud gerçək mənada atın, qurdun, torpağın, xalqın onlara xor baxanlardan, haqqını tapdalayanlardan gec-tez qisas alacağına da işarə vuraraq, məsələni ədəbi müstəviyə gətirir... “Yurdumun sirləri”ndə qisasçılıq daha geniş, qapsamlıdı... Cinayətkar general Şadandan, İranın neft satışından gələn gəlirlərdən varlanıb böyük sərvət qazanan Fərzamdan, Eli-Südabədən, Mahi-Mahnuşədən, Huşəng Marağayidən alınan tükürpədici qisas oxucunun ürəyini üşüdür: “Soyuqbulaq! Soyuqbulaq (Şadanın Huşəngə Təbriz yaxınlığında təcavüz etdiyi yerin adıdır-E.F.)! Yadındadır, hə? Köpək oğlu, yadındadır? Satırı qaldırıb düz döşünün ortasına vurdum. Bütün vücudu titrəməyə başladı, ayaqları yuxarı atdandı, qanı ağzından çölə fışqırdı. Sonra isə peşəkar bir qəssab kimi, bədənini şaqqa-şaqqa edib başını kəsdim. Əllərini çəkib ayaqlarının arasına qoydum. Kəsilmiş başını da əllərinin içinə qoydum və başsız bədənini böyük masanın üstünə uzatdım....”
“Yurdumun sirləri”ndə Rza Bərahəninin yaratdığı obrazlar qalereyasında həm mərd, həm namərd, həm əxlaqlı, ismətli, həm də əxlaqsız kişi və qadın ədəbi qəhrəmanlar yer alır. Əynindəki yaşıl rəngli yataq paltarının altından bədəninin hər yeri görünən, saçlarını döşlərinin üstünə və çiyinlərinə atan gözəl bir qadının işvə-naz ilə Raceri yatağına çəkməsi öncə Amerikalı zabiti şaşırdır, o an içində: “Bu adamın heç qüruru yoxdur. Hansı bir qürurlu kişi öz qadınını başqa bir kişi ilə otaqda tək qoyub çıxıb işə gedə bilər?” - təəccübü doğur. Ancaq Eli-Südabənin: ”Ərim istəməsə, mən belə bir işi görə bilmərəm... ...O, (General Şadan-E.F.) həmişə ən yaxşı seçimləri özü edir. Sən aylar öncə, İrana gəldiyin zaman seçildin. General da bu dəfə istisna olaraq, istədi ki, o qəribə adamı mən görüm. Gördüm, bəyəndim və indi buradasan. İndi isə gəlməyə məcbursan. Əgər gəlməsən, abrını alaram. Çığıraram, cangüdənləri çağıraram, qonşular gələr və fikirləşər ki, bir amerikalı generalın arvadına təcavüz etmək istəyirdi. Gəl, gəəəl!..” – etirafı ərinin, Şah ordusunun generalının nə qədər əxlaqsız kişi-homoseksualist olduğunu nişan verir. Gəncəcik Huşəng Marağayini, ən yaraşıqlı cangüdənlərini seçib divarlarını çılpaq şəkillərlə bəzətdirdiyi güzgülü-içəri girən kimi əxlaqsız bir qocanın yaşadığı anlaşılan yataq otağında təcavüzə məruz qoyduğunu çox etkiləyici epizodlarla təsvir edir. Eyni zamanda modernist yazıçı hələ keçən əsrin 50-60-cı illərində İranda yüksək təbəqədən olan qadınların ən mürəkkəb estetik əməliyyatlarla gözəlləşərək yaşını gizlətmək istəyini, əri olmasına baxmayaraq başqa kişilərin yatağına düşənləri, eyni cinsdən olanların seksual ilişkilərə dayalı gizlinlərini və bu kimi iyrəncliklərin baş verdiyi cəmiyyəti tənqid və ifşa edir. Belə ki, onun fahişəlikdə boğulmaq, əxlaqsızlıq yuvaları yaratmaq, Şah sarayı və amerikalılarla əlaqədə olmaq, İrandan qaçmağa təşəbbüs göstərmək kimi cinayətlərlə suçlandırılıb edam olunan qadın qəhrəmanı, rəfiqəsi Mahiyə: “Sən şanslı qadınsan. Cangüdənlər mənim şirəmi çəkiblər. Səninkilərin hamısı isə zabit və şahın köməkçiləri olub...” deyə küsənən qadın qəhrəmanı Eli “altmış yaşlı qadın olmasına baxmayaraq, hələ də gözəl idi, bəlkə də yaşı ondan da çox idi... Ancaq hər yerini əməliyyat etdirmişdi. Gözlərinin və dodaqlarının ətrafını, buxağını, döşlərini, qarnını, yanlarını, bədəninin hər yerini açıb silikon doldurub tikmişdilər. Hər yeri otuz il cavanlaşmışdı. Döşünün hər birinə əlli min tümən xərc çəkmişdi...”
Şadanın generalı olduğu Şah ordusunun da içərisində mavilik-homoseksualizm, pozğunluq geniş yayılmışdı... Romandan sitat: “Bəzən iki mavi zabit qərara gəlirdi ki, səfərə çıxsınlar, özləri ilə də tərcüməçi aparırdılar. Gündüz orduda, gecələri də bir-birinin qucağında yatırdılar. Tərcüməçi eşitmişdi ki, Amerika ordusunda mavilik (homoseksualizm) qadağandır. Amma elə bil qürbətdə o şeylər aradan götürülürdü. Bəzən də zabitlər şəhərlərin birində gördüyü qadınların ünvanını dostlarına verir, şəhərdə olan zaman xadimə, ya aşbazı komandanlıqdan o qadınların dalınca göndərirdilər...”
Qurani-Kərimə, Xacə Hafizin “Divan”ına, Şeyx Səfinin məqbərəsinə və fəlsəfəsinə, tiryəkə, sevgi quşuna və pişiyə sevgisini keçmiş qadınınım - gözəlliyi ilə baxanın ağlını başından alan Mahnuşə Rahili-Mahinin dilindən verdiyi polkovnik Həbibullah Cəzayerinin bir Azərbaycan türkü, eyni zamanda Şah ordusunun polkovniki kimi obrazını da yaradır, xarakterinin mənfi və müsbət yönlərini açır. O, Amerika zabitlərinin və hərbçi soydaşlarının gözləri qarşısında qürurunun sındırılmasına dözmür və zabit Krazlının qətlini şərəf məsələsi sayaraq tabeliyində olan 12 nəfər zabitlə həyata keçirir. Çünki bu amerikalı bəzən “onun üzündə, vücudunda alçalmış bir tayfanın varlığını görürdü. O balaca gözlərdə, iri qara xallı üzdə bəzən kanadalı eskimos, bəzən də Amerikanın qərbindəki qızıldərili zühur edirdi. Bu geri qalmış çirkin öz bədəviliyi ilə Qərbi Amerikanın əzəmətli ağ dərililərini ləkələyirdi. Nəyə gərək ayrı millətlər, ayrı təbəqələr olsun. Polkovnikin qaraşınlığı meksikalıları onun yadına salırdı. Qırışmış, sarı üzü onu yarı qaradərili, yarı meksikalı kişilərə bənzədirdi. Və ya qızıldərili, yarı ispaniyalı ki, Manhetten adasından gəlib Nyu-Yorka səpilmiş ac dilənçilər idilər...” - düşüncəsi ilə yanaşmasını bütünlükdə öz xalqına aid edir və fikrinə belə haqq qazandırır: “Zabit Krazlı əcnəbi qurdun başını bədənindən ayırdığı o amerikalı zabitdən qat-qat pisdir. Yəqin ki, amerikalıların da içində yaxşıları var, amma biz gördüklərimizin çoxu Krazlı kimidir. Zabit Krazlı isə onların hamısından betərdir.”
İslam fəlsəfəsini, irfan elmini, “Qurani-Kərimi” bir düşünür-filosof mövqeyindən öyrənib içəriyini dərindən dərk edən Rza Bərahəni qələmi ilə ölkəsində dinçi fanatiklərin rəvac verdiyi dini savadsızlığın aradan qaldırılması üçün də savaşır, savadsızlığı cəhalətin kökü sayır, xalqın bu zəifliyinə yenilməsini, düşmənlərinsə bundan istifadə edərək Vətənində meydan suladığından ürək ağrısı duyur: “İnqilabdan əvvəl insanlar dini savadsızlığın nəticəsində cəhalətə gedirdilər. Güclü dövlətlər həmişə müsəlmanın bu zəif tərəflərindən istifadə edirlər. Qadınların hüquqsuzluğu, uşaqların, anaların haqlarının pozulması... Azərbaycanın indiki vəziyyətinin İranın şah zamanındakı vəziyyətinə bənzərliyi var...”
Erməni qızının davranışları, ermıəni aşpazın:“Dayımoğlu mexanikdir. Yazmışdı ki, gəl. Mən də getmək istəyirəm. İranda qalıb nə edəcəm? Ermənilər dərbədar olmuş bir millətdirlər. Bir hissəsi Beyruta gedir, bir hissəsi sovetlər ölkəsinə, bir hissəsi də Amerikaya. İranda qalıb nə edim?” - sözlərinə əsasən, ermənilərin bir toplum kimi əsl simasını, xislətini açır, fırsatçı olduqlarını, yalnız öz xeyirlərini düşündüklərini göstərir....
Rza Bərahəni romanda Təbriz və Ərdəbili dünyanın ən gözəl şəhərləri, insanlarını yadellilərə boyun əyməyən, mərd, qeyrətli, öz yurdunu canı qədər sevən xalqın yetirmələri kimi tanıdır. Hətta Quzey Azərbaycanın da yerləşdiyi Qafqazı belə yaratdığı amerikalı zabit obrazının dili ilə öz baxış bucağından sərgiləyir: “Mən Qafqazlıyam. Bilirsən, bu sözün mənası nədir? Başdan-başa ağappaq ipək kimi...” Eyni zamanda Mahnuşə-Mahi Rahilinin 1929-cu ildə çəkilmiş şəklinin arxasında yazılan: “Mahi bir yaşında. 1929-cı il. Bakı şəhəri...” sözləri ilə Qafqazı, Güney Azərbaycan və Quzey Azərbaycanı birləşdirir...
Təbrizin qız və qadınlarının isə dünyanın ən gözəl, ən üstün qadını olduqlarını, hətta fahişəsinin belə, digər toplumların fahişələrindən daha ismətli, Amerikalı zabitlərin yatağına düşməyi özünə sığışdırmayan bir təəssübkeş olduqlarını anladır oxucusuna: “Təbrizdə hər hansı bir gözəl qadına gürcü qadını deyirlər. Amma mən deyirəm ki, Təbriz qadını gürcü qadınlarndan da üstündür. Dünyanın ən gözəl qadınıdır. Ağ dərili, bal rənginə bənzər gözü, nisbətən uca boylu, bir qədər dolu, çevik, gülərüz, şirindil... Nə Tehranın bəzi qadınları kimi büzüşmüş, nə də Şirazın qadınları kimi qaraşın idilər...”
Ümumən onun qadına, gender məsələsinə baxışı fərqlidi, düşüncələri özünəxasdı, qadına feodal münasibətin, barbarca yanaşmanın əleyhinədir və əsərlərində bu yöndə savaşdığı o qədər qabarıq duyulur ki... Ədib hətta kişilərin bu yöndə maariflənməsinin gərəkdiyini belə etiraf edir: “Qadınların mənim şəxsi həyatımda xüsusi təsiri var. Düşünürəm ki, hər adamın nüvəsində bir qadın var. Dünyaya gəlmək, nəfəs almaq, dil açdığımız ilk kəlmələr, bütün bunlar anamızdan gəlir. Biz dünyaya gəldikdə qadın qoxusunu alırıq. “Lilit”ə gəlincə, o, Adəmə tabe olmayan və öz hüquqlarını bilən qadın olub və hüquqlarının tapdanmasına etiraz edib. Mən bu qadını təqdir edirəm. Ümumiyyətlə, qadına hər zaman zülm edilib. Gərəkdir ki, bu zülm aradan qalxsın. 55 ildir ki, feminizm barədə oxuyuram. İndi amerikalı feministlərlə dostluq edirəm. Bəzən feminizmi səhv başa düşürlər. Feministlər kişilərin zülmünə, qadınların ”başına vurmalarına” qarşı çıxırlar... Təəssüf ki, biz heç vaxt qadının hüquqlarını tanımırıq. Amma bu belə olmamalıdır. Bunun da yeganə yolu kişiləri maarifləndirməkdir...”
“Yurdumun sirləri”ndən yazarın əsl türk kimliyi, ana dilinin-doğma türkcənin, Təbrizin təəssübünü çəkən yurddaş olduğu da aydın görünür:“İngilis dilini xarici dil hesab edirdilər. Türk dili isə dil sayılmırdı. Bu biganə şəhərdə bəzən iki biganə bir-birinin tanışı çıxırdı. Və həyat öz çətinliyini və əziyyətini əldən verirdi...” yaxud: “Bir Təbriz türkü başqa bir Təbriz türkünü dünyanın o başında da olsa, tanıyar...” və yaxud: “Anası filan... Əgər sən sovet tərəfdarı deyilsənsə, niyə türk təsniflərini öyrənmisən? Zabit (Cəlili-E.F.) dedi: Təsnif türkcədir, yəni mənimdir, burda yaşayan adamlarındır. Əgər türkcə təsnif casusluq, günahdırsa, 5-ci və 6-cı kolonun dəlilidirsə, onda Azərbaycan xalqının hamısını tutub öldürün, çünki türkcə oxuyurlar...”
Rza Bərahəni şəhidlik qonusunda son dərəcə həssas idi. Vətən, amal uğruna canından keçənləri insanlığın naxışı sayır, onları ən etkiləyici romantik dillə öyürdü. O, Şah ordusunun Ərdəbildəki diviziyasının əməllərində düzgün və sadiq, düşüncələri aydın 14 zabitinin güllələnməsini də terror hadisəsi sayır, nakam hərbçiləri isə şəhid kimi əzizləyir:“Onların şəhidlikləri ən mükəmməl, dünyanın ən yüksək şəhadətlərindən idi. Onlar kişi, qadın cinsinə bölünməyən mələklər idilər. Böyük quşlar kimi gözəl qanadlarını açıb günün qürub etdiyi qəmli vaxtında, səmanın intəhasız dərinliklərinə uçurdular. İranlı və amerikalı müstəntiqlər bu xəyali gözəl uçuşun qarşısında nə qədər alçaq və zəlil görsənirdilər. Edam zamanı yağış yağırdı və bu, sanki lənət yağışı (bəlkə də doğanın nakam canlara tökdüyü göz yaşları-E.F.) idi...” Bu ani, şıdırğı yağan yağış cəllad general Şadanı da təəccübləndirir: “Bu nə yağışdır? Heç vaxt görməmişdim ki, Təbrizdə bu fəsildə belə bir yağış yağsın...”
Əksər əsərlərində xalq yaradıcılığından motivlər, elementlər, təlmihlər, ana dilindən söz və ifadələr olduğu kimi, “Yurdumun sirləri” romanında da Rza Bərahəni “Rüstəm və Söhrab” dastanı, Həzrət Əlinin Hüseyn Mirzənin qarşısında zühuru və əmisinin evində şaqqalara ayrılaraq öllməsi, Qara Seyidin öngörmələri, Yusif peyğəmbər, Fironla Musanın nağılı, bir sıra xalq və aşıq mahnıları və s. kimi... folklordan, xalq təfəkküründən süzülüb dövrümüzədək gəlib çatmış folklor örnəklərindən, dini əfsanə və rəvayətlərdən, aşıq havalarından, xalq mahnılarından bədii amalına uyğun gəldiyi məqamlarda böyük ustalıqla istifadə edir və fikrini oxucuya daha tutarlı çatdırır. Təbriz şivəsinə məxsus danışıq dilindən olduğu kimi romanlarına gətidiryi söz və cümlələr, mahnı mətnləri isə Rza Bərahəni təhkiyəsinə ayrıca bir özəllik verir. Şah dövründə qələmə aldığı “Hakim və məhkum kültür” adlı məqaləsində yazdığı kimi: “Bir sıra sözlər var ki, xalq özü yaradır. Məsələn, Təbrizdə minibusa – “qapdıqaçdı” deyirlər. Hələ də bu sözün qarşılığı nə farsca, nə də türkcə var. Bu, xalqın dilidir. Biz ondan yararlanırıq, ziyalılar, elm adamları bu kimi sözləri cilalayaraq ona elmi mahiyyət verirlər. Ziyalıların yaratdığı sözlər də xalq arasında yayılır. Ancaq xalqın yaratdığı daha tez qəbul edilir və yayılır...”
Xalqın yaratdıqlarına, özünə və dilinə vurğun olan yazar “Yar bizə qonaq gələcək” şərqisini də romanda “həsrətli, dərin xatirə ilə dolu bir türk mahnısı” kimi qeyd edir və çayxanada gecələyən sürücülərin ana dilində zümzüməsindən bir bəndi örnək gətirir:
Piyalələr irəfdədədir,
Hər biri bir tərəfdədir,
Görməmişəm bir həftədir...
Yar bizə qonaq gələcək,
Bilmirəm haçan gələcək,
Söz verib sabah gələcək...
Öz məzhəb və ideologiyasını yaradan, dünyanın böyük peyğəmbərlərindən biri sayılan, “illərlə qurdlarla birgə yaşayıb, onların dilini bilən, qurdların qoruduğu Zərdüşt”, Şeyx Səfi kimi tarixi şəxsiyyətlərin, Həzrəti Əlinin, insanlığın yaranma fəlsəfəsini, Türk kimliyini İranda ona hakim olan, hüquqlarını əlindən alan digər xalqın öz dilində tanıtmaq missiyasını da çiyinlərinə götürdüyü aydın görünür.
“Bütün bəlalar cəhalətdən gələr”, “Adam qonağa ihanət etməz”, “Qurd qarın sultanıdı”, “Eşqə gözlə məğlub olarsan. İnsanın gözü eşqin çeşməsidi”, “İnqilabi ruh əbədi deyil, həmişə də o yuxarılarda qalmaz...” “Ruh öləndə, millət tikə-tikə olur, bir-biri ilə düşmən olur”, “Böyük ölümlərin hamısı siyasi məqsədli olur” kimi fikirlərindən də Rza Bərahəninin bir filosof müdrikliyi ilə düşündüyü yansıyır...
Əsrin bəlası olan narkotik maddələrdən istifadənin gəncləri məhv etdiyini, ordunun içində belə yayılaraq zabitlərini də ağ ölümlə nəfəs-nəfəsə qoyduğunu yazan ədib zabit Biltimorun düşdüyü durumu təsvir etməklə, oxucuya narkotik bəlasından-ağ ölümdən uzaq ol, mesajını ötürür: “Lənətlənmiş bu narkotik, bu amerikalı uşağın Vyetnamda atasını yandırıb. Bax, o gözəllikdə gənc nə hala düşüb?!”
Rza Bərahəni “Yurdumun sirləri” romanının qəhrəmanı Hüseyn Tənzifinin anasının dili ilə xalqına, gənc soydaşlarına səslənir, keçənlərdən dərs almağa, yol verilən yanlışlardan ibrət götürməyə və öz nəslinin yanlışlarını təkrar etməməyin yolunu göstərir: “İbrət alın, siz Allah, bir yerdə, birlikdə qalın, bir-birinizə güzəşt edin, bir-birinizə əl qaldırmayın, əgər bir-birinizə əl qaldırsanız, düşməniniz yerlərində qalıb, dostlarınız düşmənlərinizə çevriləcək...”
“Iran ədəbi mühiti və siyasi-ictimai mühitinin əsiri, məhbusu olaraq qalmır. Ədəbiyyatda post-modernizm və dekonstruksionizm ilə zirvəni fəth edir. Zamanla ona, hətta farsca belə, dar və yetərsiz gəlir. Şeir haqqında zəbaniyyət və ya dilsəllik nəzəriyyəsində ona toxunur. Eyni şəkildə o toplumdakı o qavramlar, o tabular da ona çox dar gəlir. Ona görə, bir çox şeydə birincilliyin təməlini atır...”
Güney xalqına uzun illər boyu yaşadılan müsibətlərin güzgüsüdü “Yurdumun sirləri”, hakim kəsimlə məzlum kəsim arasındakı fərqin, yoxsulluqla zənginliyin yaratdığı paradoksallığın, məktəblərdə kasıb balalarının başına açılan dərdlərin, aclıq və çarəsizlikdən övladını satan ata-anaların, ağrılarla dolu həyat yaşamaqdan bütün varlığı hıçqıran insanların, siyası məhbuslara verilən sınırsız işgəncələrdən onların düşdüyü mənzərənin sözlə rəsmini çəkir Rza Bərahəni... İnanmayanlar bu sitatları bir daha oxusunlar: “Şagirdlərin birindən ayaqyolunun yerini soruşanda bu həyəti göstərmişdi. Axtardım, nəhayət, tapdım. Təzəcə oturmuşdum ki, birdən üzümə möhkəm bir təpik dəydi. Elə ki, 2 metr o yana tullandım, ağzım cırıldı, dişlərimin ikisi sındı. Ağzımı açıb çığırmaq istəyəndə dişlərimin ikisi də qarnıma getdi. Başımı qaldırdım, 3 gün öncə otaqda gördüyüm yaraşıqlı kişini qarşımda gördüm. O, ucu şiş ayaqqabılarının ucu ilə böyrəklərimi, belimi təpikləyirdi...”
“Leytenant Cəzayerinin dırnağını çəkmişdilər. Sonra Tehran SAVAK-ının iki məmurunun köməyi ilə bəzən türkcə nəğmə oxuyan zabitə çox ağır işğəncə vermişdilər. Qaynar su ilə arxasından imalə eləmişdilər. Hər yeri qanqrena olmuşdu...”
“Təbrizin soyuğunda geyinməyə heç vaxt paltom olmazdı. Məktəbdə də yoxsullara palto verməzdilər, həmişə burnumun suyu tökülər, ya da burnumun ucunda donub qalardı. Anam qayıdanda evdən apardığı yekə qazanı dolu gətirirdi. Dilənçilərə məxsus olan bu növ yemək müxtəlif məcunlarla dolu olurdu. Düyü, kabab, səbzi qovurma, düyü qızartması, qıyma, tər halva və ümumilikdə bu evlərin təndirində yapılan qar kimi ağ lavaş çörəkləri qarmaqarışıq halda qazana tökülürdü. Bu yeməklərin hər bir tikəsini anam süfrənin müxtəlif guşələrindən yığırdı. Fərqli qoxuları başımı gicəlləndirən, sərsəm edən bu yeməklər məni dəli edirdi. Aclıq çəkən bir qurdun iştahası. Anam özü yeməyini orada yeyirdi. Nənəmlə mən yeməyə hücum çəkirdik, tələsik, ata-anaları ləzzətli ovu qabağına atan pələng balaları kimi yeyirdik bunları... Süfrədən kənara çəkiləndə fil kimi kefli olurduq. O, başımı aldadan şəhvətli qoxularla dolu bu qarmaqarışıq yeməklər mənimlə Rasta küçəsinin tacir və əşraflarının həyatı arasında açılan balaca bir qapı idi. Fikirləşirdim ki, gör bunların hamısı hər gecə bu qədər yeyirlər. Ancaq onların da gözlərində aclıq var, nə qədər yeyirlərsə doymurlar...
Güney Azərbaycanın gənc şairi Elşən Böyükvənd romanları ilə dünya tənqidçi və yazarlarını heyrətləndirən Rza Bərahəninin təkcə doğulub böyüdüyü Təbrizin və İranın deyil, çağdaş dünya ədəbiyyatının dev yazarı olduğunu, əsərlərində məhz Türk kimliyinin boy verdiyini, Güney türklərinin, xalqının tarixini, yaşadığı ağrı-acıları yazdığını dərk etməyən, onu bu yöndən anlamayanlara səslənir. Təbriz ləhcəsində yazılan və türkcə nəsrin bütün özəlliklərini daşıyan, ikinci Pəhləvi dövründə Əmirkəbir yayın evində basıldıqdan sonra bütünlüklə məhv edilən, yalnız bircə nüsxəsi yazıçının özündə qalan “Ayazın cəhənnəm günləri”ndə Səməd Behrənginin öldürülməsi mövzusunu da gündəmə gətirir:”İntiqamüvi o quldurlardan alacam, intiqamüvi... Mahmudun dırnaxlarınnan eşiyə çəkəcam! Aş qulaxlarüvi, eşit Səməd! Mahmudun ürəyinin başında bir yer var ki, mənim qəməmin ucu üçün yaranıb. Mən bu qəməni birəlli vırmıyacam, ürəyinin başınnan iki əllə elə möhkəm nallıyacam ki, sinəsində ürəyi qırx yerə bölünsün, Səməd! Otuz ildi bu qəməni itildirəm. Dədəmin, dədəmin dədəsinin, dədələrimin, qərdəşlərimin intiqamını Mahmutdan alacam. Min ildi, Səməd! İki min ildi, hətta üş min ildi bu götverənlər, bu ana-bacıların s...dıxlarım, bizim boynumuza minib deyillə: “Hin eşşəyim bu yana, Hin eşşəyim o yana...” Ağızlar bağlıdi, zindanlar doludi. Hər ağzın bacasının qabağında da bir quldur, qurumsax, qəzzax durub keşik çəkir. Kaş ölməyəydün Səməd, göreydün ki, mən bu qəməni nə üçün itiltmişəm. Baxdıxcan bu qəmiyə, özüm də qorxuram, Səməd!”
Əslində bu səslənişi Elşənin özümüzə, Türk kimliyimizə, Türk ruhuna sahib olan, ancaq zor gücü ilə yad dillərdə yazan insanlarımıza-yazarlarımıza yad baxışımıza qarşı etirazı da saymaq olar: “Helen Cixos Rza Bərahəninin əsərlərindəki Türklük içəriyini sezirsə, nədən bizim bir sıra yazarlarımız bunu sezmir, yaxud sezmək istəmirlər?..”
Bəlkə bu içəriyi sezməyə elə “dönəmin aydınlarının yoluxmuş olduğu bir çox xəstəlik və zehniyyətdən uzaq, eyləmdə və söyləmdə bir dünya yurtdaşı olan, tabuların bir çoxunu sındıran və dünya çapında bir aydına çevrildiyi üçün hakim və status-kvoçu zehniyyət tərəfindən hər zaman kənarlaşdırılan” Rza Bərahəninin dünyaca tanınan romanlarını oxumaqla başlayaq?!
Bəlkə elə Toğrul Atabayın da:“Bərahəninin dəyəri bilinmədi təəssüf ki... O coğrafiyanın ədəbiyyatında və düşüncə dünyasında haqqı olan yerini ala bilmədi. O coğrafiyaya baxışı, siyasi tarixə baxışı və ya, “Maskunin Tarix” kimi əsərlərində olduğu kimi, sosial kültür üzrə gətirdiyi tənqidlərlə o dönəmin ötəsində və üstündə bir şəxsiyyət olduğu üçün yetərincə anlaşılmadı. Anlaşılmaq da istənilmədi bir çox yerdə. Bizim ictimaiyyət də, təəssüf ki, Bərahənini mənimsəməyə və yiyələnməyə hazır deyildi...” dəyərləndirməsindən ibrət götürüb bu böyük şair, yazıçı, publisist və ədəbi tənqidçini anlamağa, türk təfəkkürünə söykəli yaradıcılığını yayınlamağa, öyrənib yiyələnməyə start verək?!
Filologiya elmləri doktoru, dos. Esmira Fuad