Alagöz kəndində XIII əsrə aid Yəhudi (Xəzər?) qəbiristanlığı.

Kənddə azərbaycanlıların XI-XIII-cü əsrlərə aid mədəni İrsi olan tarixi abidələr mövcuddur. Kəndin adı V əsrdən xatırlanır. Alagöz toponimi türk etnonimi əsasında əmələ gəlib. Türk tayfası Alagöz haqqında ilk məlumata Vamberinin 1863-cü ildə türk tayfaları haqqında yazdığı hesabatda rast gəlmək olar. 1880-ci ilə aid “Qafqaz haqqında məlumatlar məcmuəsi”nə əsasən, Şərur-Dərələyəz qəzasının Alagöz kəndində 1873-cü il məlumatlarına görə şiə məzhəbindən 33 təsərrüfat və 223 azərbaycanlı (“tatar” kimi qeyd olunur) yaşayırdı. 1912-ci ilin Qafqaz təqviminə əsasən, Şərur-Dərələyəz mahalının Alagöz kəndində “tatarlar” kimi göstərilən əsasən azərbaycanlılardan ibarət 524 nəfər yaşayırdı. 1918-19-cu illərdə kənd erməni təcavüzünə məruz qalmış, etnik türk əhali deportasiya edilmiş və kəndə ermənilər yerləşdirilmişdir. Yalnız indiki Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra kənd sakinləri öz vətənlərinə qayıtmışdılar. Kənddə 1922-ci ildə 180 nəfər azərbaycanlı, 91 nəfər erməni, 1926-cı ildə 267 nəfər, 1931-ci ildə 353 nəfər, 1959-cu ildə 499 nəfər, 1970-ci ildə 884 nəfər, 1979-cu ildə 963 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. 1988-ci ildə Ermənistan dövləti azərbaycanlıları öz tarixi və etnik torpaqlarından deportasiya edib. İndi kənddə ancaq ermənilər yaşayır. Bir sözlə, indiki "hay" milləti bu ərazi ilə yalnız 20-ci əsrin əvvəllərində tanış olublar ki, bunu rəsmi sənədlər də təsdiq edir. Keçək Alagöz kəndindəki orta əsr yəhudi məzarlarına. 

Alagöz (Yexeğis) yaşayış məntəqəsi yaxınlığındakı qədim ibrani nekropolunda 1266-1346-cı illərə aid məzarlar mövcuddur. Məzar daşlarının üzərindəki yazılarda bibliya əsərləri və Talmuddan ifadələr yer alır. Qəbiristanlıq dünyanın ən qədim yəhudi qəbiristanlıqlarından biridir. Bundan əlavə maraq doğuran məqamlardan biri də odur ki, qəbirlərin üzərində türk və müsəlman mənşəli adlar mövcuddur, baxmayaraq ki, erməni “alimləri” əsassız şəkilfə, hər yerdə “adların İran mənşəli” olduqlarını yazırlar. Sual yaranır ki, indi bu terminin kimin üçün nəzərdə tutulduğunu təxmin edilməsi qalır, çünki adlar arasında Şapur, Nima, Şahzad, Xurşid və s. Kimi İran mənşəli adlar yoxdur. Baba, Sabay, Şərəf-əd-Din, Davud ( məzar daşlarının üzərindəki adlar) adları nə vaxtdan İran mənşəli olub? Hər şey çox sadədir, erməni “alimləri” qəbirlər üzərində bəzi adların türk və müsəlman mənşəli olduğunu etiraf edib həqiqəti yazmaq nə xislətləri nə də, ki mentalitetləri imkan verir. Bu isə bir daha elmə qərəzli yanaşmadan, faktların kobud şəkildə saxtalaşdırılmasından xəbər verir. XIII əsrin ortalarına aid tapıntılar tarixi Azərbaycan ərazisində qədim zamanlardan müasir dövrə qədər yəhudi icmasının mövcudluğunu sübut edir. 1910-cu ildə daşlardan birinin fotoşəkili alim Nikolay Marr-a göndərilmişdir.

Dörd sətirdən ibarət yazılı lövhə professor P.K.Kokovtsov tərəfindən deşifrə edilmişdir:

"Niftar ha-bakhur ha-kasher he-‘anaw // mar khawaga Sharaf ’aldin ben ha-zaqen khawaga Sabay S[ofo]"T[ov] // melekh ha-kavod yanikhehu ‘im ’Abraham Yickhaq we-Ya‘aqov // We-Yeqayyem ‘al qavrato yikhyu metekha navlati yaqumun we-g[amre] shenat ATTKh"

"Namuslu, saleh, təvazökar bir gənc öldü, // Ağamız, Sabay oğlu Xəvacə Şərəfəddin, axırı xeyirli olsun. // Şöhrət Padşahı, İbrahim, İshaq və Yaqubla birlikdə yatsın // və onun dəfni ilə bağlı “ölüləriniz diriləcək, meyitlərim diriləcək” sözlərini yerinə yetirin. [İsa. 26:19] 1808-ci il [Selevkilər dövrü = 1496/1497] e.]"

Daha sonra digər 64 daşdan birinin məzmunu da oxunmuşdur:

"Niftar Baba bar David be-khodesh Tammuz shenat aleph-taf-resh — dokhran tav lenichot nafshata"

Tərcüməsi:

"Davudun oğlu Baba 1600 (miladi 1289) ilinin Tammuz ayında vəfat etdi, ruhu şad olsun."

Bostonda yaşayan alim Mixail Nosonovski hesab edir ki, əgər abidələrin tarixi düzgündürsə, Alagözdə (Yexegis) təkcə XIII əsrin sonlarında deyil, 230 ildən artıq bir müddətdə yəhudi icmasının mövcudluğundan danışmaq olar, düz XV-ci əsrə kimi. Təəssüflər olsun ki, 60-dan çox məzar daşlarının mövcud olmasına baxmayaraq, üzərlərində yazıları ehtiva edən materiallara rast gəlinmədi. Sözügedən daşların üzərindəki yazılarda kim bilir nə kimi məlumatlar gizlənir!? Lakin mövcud olan yazılardakı adlara əsaslansaq, güman etmək olar ki, bəlkə də bu kənddə Xəzər türkləri yaşayıb və onlar sonda ya bu torpaqları tərk edib, ya da İslamı qəbul ederək, qalıblar. Hər halda mövzu ciddi araşdırma tələb edir. .........