Türk Dövlətləri Təşkilatının tarixi-ənənəvi kökləri varmı... (I yazı)

Solmaz Toqidi-Rüstəmova  , professor

 Azərbaycanın öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonrakı dövr bir sıra müasir dünya dövlətləri arasında müxtəlif əsaslar və maraqlar üzərində inteqrasiya prosesslərinin vüsət alması ilə səciyyələnir.  Ümumi kökə və mədəniyyətə sahib olan türk xalqlarının bir-biri ilə yaxınlaşması və sürətli inteqrasiyası da bu baxımdan nəzərə çarpan ən qabarıq proseslərdən sayıla bilər. Həmin prosesi şərtləndirən və günün zərurətinə çevirən səbəblər və maraqlar üzərində dayanmadan, bu məsələ ilə bağlı bir məqama diqqət yetirək.

 5 müstəqil Türk dövlətləri tərəfindən siyasi, ictimai, iqtisadi, mədəni və digər sahələrdə əlaqələrin güclənməsinə yönəlik müxtəlif beynəlxalq birliklərin yaranması Azərbaycan cəmiyyətinin müəyyən bir qismində böyük “Turan” ideyasının bərpası kimi qəbul edilir və sosial şəbəkələrdəki müzakirələrdən göründüyü kimi heç də birmənalı qarşılanmır. Bu proseslərin beynəlxalq aləmdə də müəyyən qıcıqlar doğurduğu, bir sıra ölkələrin açıq-aydın narahatlığına səbəb olduğu nəzərə alınarsa, Azərbaycan cəmiyyətinin bir hissəsinin “turançılıq” kimi qələmə verilən türk birliyi ideyasına skeptik, bəzi hallarda hətta barışmaz münasibətini ilk növbədə xarici, xüsusilə qonşu dövlətlərin mənfi reaksiyası və ölkəmizə qarşı təhdidlər və ya təhlükələr yarada biləcəyi ehtimalının təsiri ilə izah etmək olar.

 Bu ideyanı qəbul etməyən başqa bir qisim öz mövqeyini müasir türk dövlətlərinin daxili siyasəti və mövcud hakimiyyətlərin xarakteri ilə əsaslandırır. Azərbaycanda yaşayan milli azlıqların və azsaylı xalqların nümayəndələrinin sosial şəbəkələrdə məhz “Turan” adı ilə gündəmə gətirilən bu proseslərə hər hansı mövqeyi tək-tək istisnalar sayılmadan kəskin şəkildə qoyulmasa da “narazılar” arasında bu xalqların nümayəndələrinin (o cümlədən xaricdə yaşayanların) olduğu nəzərə çarpır.

    Son aylarda Türk xalqlarının və dövlətlərinin inteqrasiya problemlərinin müzakirə olunduğu iki beynəlxalq elmi konfransda iştirakım zamanı bu proseslərin mahiyyəti ilə daha dərin tanışlıqdan, eləcə də sosial şəbəkələrdə bu mövzuyla bağlı fikirləri daha diqqətlə izlədikdən sonra məsələyə ilk növbədə tarixilik baxımından aydınlıq gətirməyə və münasibət bildirməyə lüzum görürəm. Təbii ki, bu “tarixi ekskursa”  əfsanəvi “İran-Turan” qarşıdurmasından deyil, müasir türk dövlətlərinin xələfləri olduğu proseslərdən başlayıram.

    XX əsrin əvvəllərində, artıq öz etnik-milli kimliklərini dərk etmiş türk xalqlarının, xüsusilə  Rusiya İmperiyası hüdudunda yaşayan türk toplumlarının öz talelərini siyasi baxımdan həll etmək çarpıntılarını məhz  “türk kimliyi” əsasında əməkdaşlıq üzərində qurması olduqca diqqətəlayiqdir. Rus çarizminə qarşı mübarizəni siyasi-inqilabi partiyalar yaratmaq yolu ilə aparan digər İmperiya xalqlarından fərqli olaraq ölkənin müsəlman-türk xalqları 1905-ci ilin avqustunda özlərinin ilk qurultayına yığışırlar. Nijni-Novqorod şəhərində, Volqa boyu üzən gəmidə yarı-gizli şəraitdə keçən və tarixə “Ümumrusiya müsəlmanlarının I qurultayı” kimi düşən bu və sonrakı yığıncaqlar “müsəlman” adı daşısa da, onların İmperiyanın əsasən türk xaqlarını əhatə etdiyi və qarşısına da məhz milli-siyasi vəzifələr qoyduğu bu qurultayın əsas təşkilatçılarından olan Əlimərdan bəy Topçubaşovun Açılış nitqinin  ilk cümlələrindən bəlli olur:

“Biz – türklər eyni kökə, eyni mənşəyə, eyni dinə mənsubuq. Bizim əcdadlarımızın torpaqları Məğribdən Məşriqə qədər uzanırdı...Babalarımızın qəhrəmanlığına baxmayaraq bu gün biz nə Qafqaz dağlarında, nə Krım bağlarında, nə Qazan çöllərində, bizim öz tarixi vətənimizdə, öz əcdadlarımızın torpaqlarında öz ehtiyaclarımızı və dərdlərimizi açıq müzakirə etmək imkanından məhrumuq...”  

     İmperiyanın bütün türk-müsəlman xalqlarını əhatə edən və azərbaycanlıların aparıcı mövqelərə malik olduğu bu hərəkatın hələ yalnız 1905-1906-cı illərdə 3 dəfə öz qurultaylarını keçirməsi (sonuncu- 1916-cı il) Rusiyanın “türk elitasının”  siyasi fəallığının ən parlaq nümayişi olur və İmperiyanın ictimai-siyasi mühitində “siyasi türkçülük” ifadəsinin yaranması ilə nəticələnir. Ayrıca qeyd edək ki, bu hərəkatın gələcək strategiyasını müəyyənləşdirən əsas proqram sənədləri türk-müsəlman dünyasının liderlərindən biri kimi qəbul edilən, böyük nüfuz sahibi, hüquqşünas Əli Mərdan bəy Topçubaşov tərəfindən hazırlanmışdır.

   Azərbaycanlı siyasi xadimlərin İmperiyanın digər türk-müsəlman xalqları ilə əməkdaşlığı bu  

qurultaylarla yanaşı, Rusiya Dövlət Dumalarında da davam etmişdir. Rusiya Parlamentinin bütün

4 çağırışında azərbaycanlı, tatar və digər türk xallarını təmsil edən deputatlar məhz

“Müsəlman Fraksiyasında” (I Dumada – 36 nəfər) birləşmiş və fəaliyyətlərini birgə tənzim etmişlər. Çar hakimiyyətinin hər dəfə   yeni Dumaya seçkilər ərəfəsində milli ucqarlardan olan nümayəndələrin sayını mütəmadi olaraq azaltdığı bir şəraitdə 4-cü Dumada (1912-1917-ci illər) artıq cəmi 7 nəfərdən ibarət olan “Müsəlman Fraksiyasında” Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisindən yeganə deputat Məmməd Yusif Cəfərov Dumada heç bir nümayəndəsi olmayan bütün Türküstan əhalisinin (hazırki 5 Orta Asiya respublikalarının ərazisi) hüquqlarını da müdafiə etmişdir.

   Burada xüsusi vurğulanmalıdır ki, ümumi qəbul edilmiş rəyə görə “siysi türkçülük” ideoliji konsepsiyası məhz Rusiya İmperiyasının türk xalqlarının görkəmli fikir adamları tərəfindən hazırlanmış, Osmanlı dövlətinin siyasi xadimləri sonradan bu fikir hərəkatına qoşulmuşlar.

  Bütün bu dövrdə Azərbaycanın türk-müsəlman ziyalıları Osmanlı mühiti orbitində də fəal olmuş, təhsil almaqdan tutmuş bu ölkədə gedən ictimi-siyasi və ədəbi proseslərdə iştirak etmişlər. I dünya müharibəsi başlayanda Çar hakimiyyəti öz hərbi rəqibi Osmanlı dövlətinə rəğbətinə görə Cənubi Qafqazın türk-müsılman əhalisinə etibar etməmiş, bu məqsədlə bir sıra önləyici tədbirlər görmüşdür. Az sonra Azərbaycan ictimaiyyəti bu “etimadsızlığın” heç də əsassız olmadığını nümayiş etdirmişdir. 1915-ci ildə Qarsın türk-müsəlman əhalisinin bir neçə ay fasiləsiz erməni-rus qoşunları tərəfindən xüsusi qəddarlıqla müşayiət olunan kütləvi qırğınlar və talanlara məruz qalması Cənubi Qafqazın azərbaycanlı cəmiyyətində geniş əks-səda doğurmuşdur. Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti Qars camaatına kömək üçün 3 dəfə Rusiya  çar hökumətinə müraciət etsə də: “Siz, Qafqazlı müsəlmanlar, bizim düşmənlərimizə yardım etmək istəyirsiniz. Müharibə zamanı buna icazə verilməz”- deyə hər dəfə rədd cavabı almışdır. Nəhayət, Əlimardan bəy Topçubaşov kimi tanınmış ictimai-siyasi xadimin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti Tiflisdə, Qafqaz Canişini ilə görüşərkən irəli sürülən iddiaya verdiyi: “Siz, iki dövlət – Osmanlı imperatorluğu ilə Rusiya çarlığı müharibə edirsiniz. Biz, sizin düşmənlərinizə deyil, işğalınız altına aldığınız vilayətlərdəki pərişan qardaşlarımıza insani və maddi yardım etmək istəyirik” – cavabı ilə tələb olunan icazəni ala bilmişdir.

    Azərbaycan türklərinin müharibə gedən ərazilərdə aylarla Osmanlı türk əhalisinə verdiyi geniş maddi və mənəvi dəstəyin, eləcə də bu savaş dövründə əsir düşmüş və Nargin adasında saxlanılan türk əsgər və zabirtlərinə ərzaqla təminat və müalicədən tutmuş, əsirlikdən azad edib vətənlərinə yola salmağa qədər göstərilən xidmətin xarakteri həmin dövr bu məqsədlər üçün yaradılan təşkilatın və onun nəşr etdiyi jurnalın adında  əks olunmuşdur: “Qardaş köməyi”.

    Az sonra, belə bir qarşılıqlı kömək artıq dövlət səviyyəsində, Osmanlı ordusu tərəfindən Azərbaycan xalqına və yeni yaradılmış Azərbaycan dövlətinə ediləcək...  

                Ardı var...