Talış folklor mahnılarının tədqiqatçıları arasında xalq artisti və pedaqoq Zümrüd xanım Məmmədovanın rolu

(Bakı Musiqi Akademiyasının (BMA) baş elmi işçisi, xalq artisi Zümrüd Məmmədovanın yubileyinə ərməğan edilir)

21 may 2024-ci il tarixdə Ü.Hacıbəyov adına Bakı Musiqi Akademiyasının (BMA) təşkilatçılığı ilə Azərbaycan Dövlət Musiqi Mədəniyyəti Muzeyində  Azərbaycanın Xalq artisti, BMA-nın baş müəllimi, dosent Zümrüd xanım Məmmədovanın  həyat və yaradıcılığına həsr edilmiş elmi seminar keçirilmişdir. Seminarda Muzeyin və BMA-nın rəhbərliyi, bir çox tanınmış musiqişünas alim və professorlar, əməkdar və xalq artistləri,  şair, jurnalist və yazarlar da iştirak və çıxış edərək Zümrüd xanımın həyat və yaradıcılığından, onun ölkəmizdə və  xarici qastrol səfərlərindəki  uğurları barədə  ətraflı danışmışlar. Zümrüd xanımın həm də 70 illik yubileyi  münasibətilə keçirilmiş bu yığıncaq -   “Tolışi Sədo” qəzetinin baş redaktoru,  riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Hilal Məmmədovun məruzəsi ilə yekunlaşmışdır.  

Dr. Hilal Məmmədov çıxışını bu sözlərlə başlamışdır: sözün doğrusu, ilk dəfədir ki bir riyaziyyatşı olaraq ölkəmizin görkəmli musiqişünaslarının elmi seminarında iştirak və çıxış  edirik. Həqiqətən də belə bir mötəbər məclisdə, məxsusən də ölkəmizin tanınmış xanəndəsi Zümrüd xanım Məmmədovanın həyat və yaradıcılığına həsr edilmiş yubiley tədbirində onun barəsində danışmağı -  özümüz üçün həm fəxarət və həm də böyük  məsuliyyət hesab edirik. Belə ki, biz, son vaxtlaracən  Zümrüd xanım Məmmədovanı əməkdar və xalq artisti kimi tanıyırdıq və bugünki  elmi seminarda da onun məhz bir xanəndə kimi unudulmaz xidmətlərindən ətraflı məruzələr edildi. Bununla belə, çoxumuz Z.Məmmədovanı həm də bir pedaqoq, tədqiqatçı-alim olduğunu və son vaxtlar xeyli çətin, lakin vacib bir mövzuya da imza atdığını bilmirdik... 

H.Məmmədov Zümrüd xanımın Talış folklor mahnılarının toplanmasında və tədqiqindəki rolu barədə danışmazdan öncə, bu sahədə böyük zəhmətləri olmuş bir çox görkəmli bəstəkar və musiqişünasların əvəzsiz xidmətləri barədə seminar iştirakçılarına xeyli maraqlı  məlumatları çatdırmışdır. O, çıxışını belə davam etdirmişdir: Möhtərəm seminar iştirakçıları, qeyd etmək istərdik ki, biz əsasən Moskvada aspiranturada oxuduğumuz gənclik illərimizdən (1981-1985) başlayaraq, xalqımızın – Talışın qədim mədəniyyətini, folklor və xalq mahnılarını bir həvəskar tədqiqatçı kimi öyrənməyə başlamışdıq. Məhz o vaxtlar mərkəzi kitabxanalarda  əldə etdiyimiz mənbələrdən bizə bəlli oldu  ki, Talış dili və mədəniyyətinin tədqiqi yolunda  ən böyük xidmət Moskva Dövlət Universitetinin professoru B.V.Millerə (1877-1956), Talış folklor mahnılarının toplanması, nota alınması və ilk Talış xorunun təşkili isə məhz dahi Azərbaycan bəstəkarı Müslüm Maqomayevə (1885-1937) məxsus olmuşdur. M.Maqomayev  Qori seminariyasını bitirdikdən sonra, 1905-ci ildə təyinatla Lənkəran şəhərinə gəlmiş və 1911-ci ilədək burada musiqi müəllimi işləmişdir. O,  bu illər ərzində kifayət qədər Talış xalq folklor mahnılarını toplayıb tədqiq etməklə yanaşı, ilk dəfə olaraq gənc oğlan uşaqlarından ibarət Talış Xor kollektivini də yaratmışdır. M.Maqomayev Talışın bu zəngin mədəniyyəti ilə bağlı   dahi bəstəkar dostu Üzeyir Hacıbəyovla da xeyli müzakirələr aparmışdı. Sonralar (1928) Ü.Hacıbəyov Talış xalq mahnılarının və Talış xorunun qədimiliyi və spesifik fərqli cəhətlərini bir çox əsərlərində qeyd etməklə yanaşı, M.Maqomayevin - “Nə dəryada balıq bitər, nə Talışda nəğmə” fikrini daha da mükəmməl şəkildə ifadə etmişdi. Məhz keçən əsrin 20-30-cu illərində, bilavasitə Ü.Hacıbəyovun təşəbbüsü və dəstəyilə (Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında yaradılmış Musiqi Elmi-Tədqiqat Kabineti (rəhbəri prof.Bülbül)) Talış Xalq Folklor Mahnılarının öyrənilməsi naminə bir çox tanınmış musiqi xadimləri  (Niyazi, Fikrət Əmirov, Səid Rüstəmov, Cahangir Cahangirov və d.) Talış mahalına ezam edilmişdilər. Bildiyimiz kimi, ta qədim zamanlardan, Talış Xalq Folklor və məxsusən də Xor mahnıları məhz qadınlar arasında, daha çox da çəltik əkinlərində birgə ifa edilərdi (30-cu illərin görkəmli Talış ədibləri M.Nəsirli (1902-1944), Z.Əhmədzadə(1898-1942) və d. əsərlərində bu barədə maraqlı məlumatlar vardır)   

H.Məmmədov M.Maqomayevlə bərabər keçən əsrin 30-cu illərində qədim Talış folklor mahnılarının toplanması və nota alınmasında əvəzsiz xidmətləri olmuş bir çox digər görkəmli musiqişünaslar arasında məhşur bəstəkar və dirijor maestro Niyazinin (1912-1984)  məxsusi yerini  qeyd etməklə yanaşı, “Talış” sözünün yasaq edildiyi 1937-38-ci repressiya illərindən  sonra, onun və digərlərinin (o cümlədən, M.Maqomayevin) nadir not əl yazmalarının da uzun illər ərzində muzey arxivlərində məxfi olaraq saxlanılaraq, yalnız son illərdə ortaya çıxdığını  “xoş bir möcüzə” kimi xatırlatdı... 

H.Məmmədov  bu xoş möcüzələrdən biri kimi, son illərdə ortaya çıxmış, not əlyazmaları çoxcildli kitablar şəklində nəşr edilmiş gənc bəstəkar, həmin repressiya illərinin qurbanı Hüseyn Cavidin oğlu Ərtoğrul Cavidin xeyli dəyərli çoxcildli əsərlərini hesab etmişdir. 

Məruzəçi  öz çıxışında prof.Bülbülün tövsiyyəsilə Ərtoğrul Cavidin nota aldığı Talış folklor mahnılarının toplanmasında xüsusilə böyük zəhmətin məhz - “təəssüf ki çoxlarımızın bu gün də yaxşı tanımadığı, Ü.Hacıbəyovun sadiq və sevimli tələbəsi, əslən Masallıdan olan soydaşımız,  alim-həkim, aqronom, musiqişünas, şair, bəstəkar, poliqlot Mir Kazım Aslanlı”ya məxsus olduğunu bildirmişdir.  

Uzun illər ərzində adı yasaq edilmiş bir xalqın – Talışların milli mədəniyyətinə keçən əsrin 50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq yenidən göstərilən diqqəti (Masallıda “Halay”, Astarada “Əvəsor” və d. folklor kollektivlərinin yaradılmasını) çıxışında önə çəkmiş məruzəçi bu yolda xeyli dəyərli tədqiqatları ilə fərqlənmiş alim, prof. Bayram Hüseynlinin adını xüsusilə  qeyd etmişdir. H.Məmmədov bildirdi ki, növbəti 70-80-cı illərdə və 90-cı illərdən sonra bu sahədə nə qədər dəyərli elmi tədqiqatlar (A.Mənsurzadə, B.Şahsoylu, Z.Bağırov, L.Ağayev,   Ə.İsazadə, N.Məmmədov, B.Bayramov, F.Şabanova, Q.Cavadov, F.Xalıqzadə, S.Fərziyeva, C.Əliyev və d.) aparılsa da bu çətin, lakin xeyli vacib iş M.Maqomayevin dili ilə desək “bitə bilməz” (“Nə dəryada balıq bitər, nə Talışda nəğmə”(M.Maqomayev)).  

H.Məmmədov son vaxtlarda Talış folklor mahnılarının tədqiqində böyük zəhmət və əziyyət çəkmiş BMA-nın baş elmi işçisi, dosent Zümrüd xanımı - bu yolda əvəzsiz xidmətləri olmuş, adlarını xatırlatdığı  görkəmli bəstəkar və musiqişünasların layiqli davamçısı adlandırmışdır. 

O, Zümrüd xanımla bağlı fikirlərini daha da ətraflı şəkildə belə şərh etmişdi: doğrusu, bayaq qeyd etdiyimiz kimi, biz Zümrüd xanımı yalnız bir xanəndə, əməkdar və xalq artisi kimi tanıyırdıq. Zümrüd xanım bir vaxtlar Talış mahalında bir çox toy və bayram şənliklərində  xoş mahnı və muğam ifaları ilə tanınmış və sevilmişdi. Lakin onun həm də elmi tədqiqatçı olduğunu bilmirdik və bu səbədən də bir il öncə, əməkdaşı olduğu BMA-nın elmi tapşırığı ilə  Talış xalq və folklor mahnılarının tədqiqi məqsədilə bizim doğma diyara ezam edildiyi xəbərini eşitdikdə xeyli təəccübləndik... Bununla belə, regiondakı dost və tanışlarımızdan tez-tez xəbər alırdıq ki Zümrüd xanım bir çox rayon və kəndləri az qala ev-ev gəzir, az-çox Talış folkloruna bağlı ziyalı, müəllim və sıravi vətəndaşlardan eşitdiyi unudulmaqda olan Talış xalq mahnılarını lentə alır. Zümrüd xanımın bir çox çətinliklərlə də üzləşdiyini eşidirdik... Belə ki, keçmiş professional Folklor biliciləri artıq həyatdan köçmüş, qalan qoca və cavanlar isə bu qədim xalq mədəniyyətini unutmaq üzrə idilər. Ara-sıra ölkəmizin mərkəzi tv və online  məkanlarında çıxışları ilə tanınan yerli Talış Folklor kollektivlərinin ifaları isə təəssüf ki qənaətbəxş deyildi, köhnə-qədimi variantlar xeyli təhrif olunmuşdu... Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Zümrüd xanım qətiyyən ruhdan düşmürdü, Talışın ən ucqar dağ kəndlərindən də səsi gəlirdi...  Sonralar biz də bu çətin yolda Zümrüd xanıma yardımçı olmağa cəhd etdik... Əlbəttə ki o, hələ bu vacib elmi işində əsas məqsədinə tam nail olmamışdır – hələ də nota alınmamış qədim nəğmələrin axtarışındadır və qarşıda daha neçə növbəti səfərlərə hazırlaşır...  Bayaq qeyd etdiyimiz kimi, böyük bəstəkarımız  M.Maqomayevin Talış folklor nəğmələri barədəki obrazlı fikrini dahi  Ü.Hacıbəyovun daha yüksək şəkildə səsləndirməsi,  - Talışı - “Azərbaycanın tədqiq edilməmiş musiqi xəzinəsi” (bax., B.Hüseynli, prof.Ramazan Xəlilovdan sitat) adlandırması da təsadüfi deyildi. Qətiyyən şübhə yoxdur ki, Zümrüd Məmmədova da bu xəzinə meydanında   öz layiqli  imzasını atacaq və yaxın gələcəkdə Talış folklor mədəniyyətinə aid dərc edəcəyi şedevr monoqrafiyası ilə Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti tarixində əvəzsiz iz - töhfə saxlayacaqdır.    

Dr.Hilal Məmmədov bu şərəfli yolda Zümrüd xanıma və BMA kollektivinə dərin minnətdarlığını bildirib onlara bu xoş missiyalarında yeni-yeni uğurlar diləməklə yanaşı, özündən əvvəl çıxış etmiş məruzəçilərin bəzi fikirlərinə də öz fərqli münasibətini bildirmişdir. Belə ki, “Muğam” və  “Müğənni” sözlərinin kökündəki “Müğ”un həqiqətən də   qədim Muğlarla   bağlılığını təsdiqləməklə yanaşı, o, Muğam və musiqi sənətində dərin iz buraxmış Muğların da bilavasitə Talışlarla sıx bağlılığının danılmaz tarixi fakt olduğunu əlavə etmişdir. 

Hilal Məmmədov çıxışının sonunda həmin məruzəçinin “Xanəndə” sözünün “Müğənni” ilə, digər məruzəçinin isə hər iki termindən imtina edilib daha çox milli səslənən  “İfaçı” ilə   əvəzlənməsin  məqbul hesab edilməsi barədəki mövqelərinə  də öz münasibətini  bildirərək çıxışını bu sözlərlə yekunlaşdırmışdır: “Müğənni” kimi, “Xanəndə” də bizimdir, - talış dilindəki “X(h)ande” (“oxumaq”, “ifa etmək”) kökənlidir, hər ikisi Azərbaycan leksikonuna aiddir, Talış da, onun qədim mədəniyyəti də Azərbaycanımızın  ayrılmaz   parçası olub, adlarını qürurla qeyd etdiyimiz dahi bəstəkar və musiqişünaslarımız  M.Maqomayev, Ü.Hacıbəyov, Niyazi, Bülbül, F.Əmirov və digərlərinin də dəfələrlə təkrarladıqları kimi, tükənməz ümummilli və ümumbəşəri sərvətimizdir, bu sərvəti  şərəf və ləyaqətlə qorumaq isə hamımızın ümdə vəzifəsi olmalıdır.