İranda yaşayan xalqlar dövlətçiliyə təhdididirmi?

Foto: globalsanctions.com

ƏQVAM YENƏ DƏ TƏHDİD HESAB OLUNUR….

Vidadi Mustafayev

İranda XX əsrin  20-ci illərinin ortalarından  başlanan qeyri-fars xalqlarını məhv etmək(elmi dildə etnosid) siyasətini əsaslandırmaq üçün onları dövlətin varlığı üçün təhdid adlandırırdılar.

Bu baxış və siyasət  İslam adı altında qalib gələn inqilabdan sonra da davam etməkdədir.Lakin indi  həm ritorika dəyişib, həm də yumşaq güc(elmi adı başaldatmaq) deyilən vasitədən geniş istiufadə edilir, həm də ilk dəfə  alternativ yanaşma  da meydana   gəlib və deyəsən, bu da yeni oyundur. Bu yanaşma milli və dini,məzhəb azlıqlarını dövlətin varlığı üçün təhdid hesab etməmək və  onlara qonşu dövlətərlə daha geniş əlaqələr üçün fürsət kimi baxmağı vurğulayır. Bu yanaşma ilk dəfə 2009-ci ildə prezident seçkiləri zamanı prezidentliyə namizədlərdən biri olan,islahatçı, 2 çağırış(2000,2004) parlamentin sədri olmuş Mehdi Kərrubi tərəfindən proqram şəklində elan edilmişdi.

Həsən Ruhaninin prezident  seçkisi kampaniyasında  qeyd edilən yanaşma özünü daha qabarıq göstərirdi. O, prezident seçiləndən sonra ilk dəfə prezidentin Milli\etnik \əqvam   və dini, məzhəbi azlqların işləri üzrə  xüsusi köməkçisi vəzifəsi təsis etdi. Həmin vəzifəyə S.M.Xatəmi hökumətində(1997-2005) İttilaat( Xüsusi Xidmət-Kəşfiyyat və Əks kəşfiyyat)  naziri olmuş bədnam Əli Yunisi təyin edildi.Bu köməkçi və müşavir qeyd edilən azlıqların etnik-mədəni problemlərini həll etməyə kömək göstərmək  əvəzinə öz çıxışlarında etnik azlıqların varlığını inkar edirdi. Belə çıxışlar ölkədə, xüsusən milli\etnik  azlıqlar arasında böyük narazılıq və etirazlara səbəb olmuşdu. 2018 -ci ildə Ə.Yunisi pensiya yaşına çatdığı üçün yeni qanuna əsasən vəzifəsini tərk etməli oldu.H.Ruhani prezidentliyinin sonuna(2013-2021) kimi yeni köməkçi təyin etmədi.

Beləliklə,H.Ruhani sözdə azlıqları fürsət, əməldə təhdid hesab etməkdə davam etmiş olurdu.

2021- ci ildə prezident seçkisi  kamaniyası zamanı prezidentliyə, əsas və əslində yeganə( siyahıda ondan başqa daha 6 nəfər vardı) namizəd olan İ.Rəisi azlıqlara heç bir yalan –palan vəd verməmişdi. Amma İ.Rəisi  prezident seçiləndən sonra  keçmiş təcrübənin uğursuz olduğunu nəzərə alaraq, həmin vəzifəyə kürd əsilli siyasətçi,din xadimini( sünni məzhəb)     təyin etdi.Həmin şəxs üç illik fəaliyyəti dövründə, demək olar ki, heç nə ilə yadda qalmadı.

M.Pezeşkiyan da  seçki kampaniyası zamanı azlıqlara  təhlükısizliyə təhdid kimi baxmağın əleyhinə olduğunu vurğulayırdı. O da milli və dini  azlıqlara konkret  heç bir vəd verməmiş, onların bir-birindən üstün olmamasndan, bərabərləyindən,  onların dövlətin idarə edilməsinə cəlb edilməsinin vacibliyindən danışırdı.

Doğrudan da, prezident seçildikdən sonra bir nəfər sünni( kürd) prezidentin İnkişaf etməmiş rayonlar və kəndlərin inkişafı üzrə müavini , 3 nəfər ( kürd, bəluç, ərəb) öz  etnik ostanlarına vali\ostandar təyin edilmişlər.

 Nəhayət, M.Pezeşkiyanın  prezidentliyindən 3 aydan çox keşəndən sonra yeni müşavirin  təyin edildiyi elan edildi.Prezident müşavir məsələsində, zahirən mühüm yenilik etdi.Beləki yeni müşavir Etnik\milli və dini, məzhəbi azlıqlar Şurasının rəisi kimi təqdim edilir.Eyni zamanda Şurada etnik və dini, məzhəbi azlıqların nümayəndələrinin iştirakı nəzərdə tutulur.Bu mühüm yenilik, Şuranın sədrinin-prezidentin müşavirinin keçmişi və  kimliyi ilə  öz əhəmiyyətini itirir.M.Pezeşkiyan İ.Rəisinin  yolu ilə getməyərək, H.Ruhaninin ənənəsini davam etdirməyi qərara alıb. Beləki Şuraya H.Ruhani hökumətlərində(2013-2021) 8 il  İttilaat naziri olmuş  h\i  Seyid Mahmud Ələvini təyin etmişdir.

Doğrudur, azlıqların nümayəndələrinin Şurada iştirakı zahirən müşavirin fəaliyyətinə  müəyyən dərəcədə təsir göstərə bilər,əgər Şuranın həlledici səsi olsa, yox sırf məşvərətçi funksiya yerinə yetirsə, onda həlledici söz Şuranın rəisinə məxsus olacaqdır.Hələlik Şuranın səlahiyyətləri , üzvləri, iş qaydası və digər məsələlər haqqında  məlumat yoxdur. Hər halda həmin vəzifəyə keçmiş İttilaat nazirinin təyin edilməsi, Şuranın təsis edilməsi nəzərə alınarsa, İ.Rəisiyə nisbətən bir addım geri, H.Ruhaniyə nisbətən yarım addım irəli olsa da, azlıqlara  təhdid mənbəyi baxışının hakim olduğunu göstərir.\25 noyabr 2024