USTAD (Qurban Primovun xatirəsinə)

29-03-2022, 18:26
КУЛЬТУРА

Meşənin ətəyində arxası üstə uzanıb, gözlərini məchul bir nöqtəyə dikmiş Qurban yenə xəyallar aləmində idi. Bu xəyalları həzin və şirin bir musiqi müşayiət edirdi. Əslində bu musiqi onu həmişə izləyirdi: yuxuda olanda da, dərələri, düzləri dolaşanda da, evlərində məclis qurulanda da... O, tənhalığı sevirdi. Gözdən-nəzərdən uzaq yerdə, təbiətin qoynunda pəsdən oxumağı xoşlayırdı. İndi də xoşladığı bir muğamı astadan zümzümə edən Qurban qaranlığın çökdüyünü, göyün ulduzlarla dolduğunu hiss etmədi.

Onu öz aləmindən gecə mehinin gətirdiyi tüstü qoxusu ayırdı. “Yəqin kimsə həyətində çör-çöp yandırır”, – deyə fikirləşdi. Amma yox, bu, çör-çöp qoxusuna oxşamırdı. Tüstüyə nə isə ona tanış olmayan qoxu qarışmışdı.
Ürəyi çırpındı... Sıxıldı... Onu kəndə tərəf çəkdi... Məhəlləyə çatanda gözlərinə inanmadı: evlərinin bağında tonqal qalamışdılar. Yox, bu, novruz tonqalı deyildi, payız yenicə girmişdi. Tonqalın ətrafında yığışan qonşuların üz-gözündən kədər yağırdı. Atası Baxşəli, anası Cahan, qardaşları Ağalar, İsmayıl, Xıdır, Əbdül, Kərim... hamısı burada idi.
– Nə olub, qağa? – deyə Qurban Əbdülə yaxınlaşdı.
– Görmürsənmi, musiqi alətlərimizi yandırıblar.
Əbdül qəhərləndi:
– Niyə axı?
– Məhərrəm ayında saz çaldığına görə mollanın atama acığı tutub.
Onların musiqili daxması təkcə Gülablıda yox, ətraf kəndlərdə də məşhur idi. Gözünü açandan maldarlıq edən Baxşəli yaxşı aşıq idi, gözəl səsi vardı. Sazda, balabanda, nağarada ustadlıqla çalırdı. Onun dastan deməsi hamını heyran edirdi. Yeri gələndə kasıblara zülm edənlərə həcv yazırdı.
Baxşəlinin musiqi istedadı övladlarına da keçmişdi. Böyük oğlu Ağalar kəndin ən yaxşı tarzəni hesab olunurdu. Tonqalda yanan alətlər təkcə Baxşəli kişinin deyildi, bütün ailənin idi. Ataya verilən cəza bütün ailənin faciəsi idi.
...Tonqalda saz yanırdı...
...Tonqalda tar yanırdı..
...Qurbanın qəlbi oda qalanırdı...
O vaxtdan atası camaat qarşısında çıxış etmədi.
Qurban təzadlarla dolu bir mühitdə böyüyürdü. Aşıqlar vətəni, bütün Qafqazda məşhur olan Valeh kimi sənətkar yetişdirmiş Gülablıda saz-söz qədri bilənlər də vardı, bilməyənlər də. Xoşbəxtlikdən sonuncular barmaqla sayılacaq qədər idi. Qurban uşaqlıqdan mehrini tara salmışdı. Müəllimi atası idi. 16 yaşına çatanda o, bütün mahnı və rəqs havalarını sərbəst çala bilirdi. Muğamları elə improvizə edirdi ki, eşidənlər heyranlıqlarını gizlədə bilmirdilər. Belə vaxtlarda Baxşəli kişinin üzündən bəxtiyarlıq yağırdı. Sonbeşiyi onun ümid çırağı idi və bu çırağın şöləsi onun qəlbində əks olunurdu.
Bir dəfə Qurbanın çalğısını aşıq Davud eşitdi. Heyrətini gizlətməyib dedi:
– Baxşəli, bu uşağın nadir istedadı var. Onu Sadıqcana şagird göndərmək lazımdır.
Sadıqcan təxəllüsü ilə məşhur olan tarzən Mirzə Sadıq Əsəd oğlunun şöhrəti vətəni Şuşadan çox-çox uzaqlara yayılmışdı. Ənənəvi tara daha altı sim əlavə edib təkmilləşdirməsi musiqisevərlər arasında onun hörmətini birə-on artırmışdı.
Musiqili, nəğməli Şuşa... Oğlunun bu sənət və sənətkarlar beşiyinə düşəcəyini fikirləşəndə, Baxşəli kişinin ürəyi dağa döndü. Bir neçə gündən sonra Qurbana xeyir-dua verib, Şuşaya yola saldı.
Sadıqcan ifaçı sərrafı idi. Görürdü: tarı dilləndirən Qurbanın barmaqları deyil, qəlbidir. Üç-dörd il keçdi. Şuşada, ətrafdakı kəndlərdə elə bir şənlik, məclis olmurdu ki, onu ora dəvət etməsinlər. Hacı Hüsü, Cabbar Qaryağdıoğlu, Məşədi Fərzəliyev, Keçəçi Məmməd, İslam Abdullayev kimi sənətkarların cərgəsinə daha bir istedad qoşulmuşdu: Qurban Primov. Üzeyir Hacıbəyovun dayısı Ağalar Əliverdibəyovun evində keçirilən musiqi gecələri Qurbana öz istedad və bacarığını göstərməyə böyük imkanlar açırdı. Bu məclislərə gənc Üzeyir Hacıbəyov da tez-tez gəlirdi. Belə gecələrdən birində Qurban Üzeyirlə tanış olur və sonralar bu tanışlıq böyük sənət dostluğuna çevrilir. Beləcə, Qurban özü də hiss etmədən, Şuşanın musiqi mühitinin aparıcı simalarından birinə çevrildi.
Bunlar yaradıcılıq axtarışları ilə zəngin fərəhli illər idi. Qurbana elə gəlirdi ki, bu bəxtiyarlıq onu heç zaman tərk etməyəcək. Lakin günlərin bir günü Sadıqcan dünyadan köçdü. Bu itki Qurbanı elə sarsıtdı ki, xeyli müddət tara yaxın düşə bilmədi. Dostlarının, musiqiçilərin təhər-töhməti də bir nəticə vermədi. Nəhayət, müğənni İslam Abdullayev onu özü ilə Gəncəyə apardı. Məclislərin birində o, ilk dəfə Cabbar Qaryağdıoğlunun səsini eşitdi. Bu görüş Qurbanın ürəyində dərin iz saldı. Bir dəfə isə heç gözləmədiyi halda ona Cabbar Qaryağdıoğlunun hüzurunda çalmaq xoşbəxtliyi nəsib oldu. Qurban Primov sonralar etiraf edirdi ki, “Hələ heç vaxt o günki kimi həyəcan keçirməmişdim”. Ona elə gəlirdi ki, böyük xanəndə cavan tarzənin çalğısında çoxlu nöqsan tapacaq və hamının qarşısında deyəcək. Bundan sonra çətin ki, Qurban bir də tara yaxın düşəcəkdi. Amma çalıb qurtarandan sonra xanəndə ağır-ağır dilləndi:
– Cavan oğlan, bəlkə bir yerdə çıxış edək?
Qurban qulaqlarına inanmadı. Azərbaycanın görkəmli xanəndəsi onu əməkdaşlığa dəvət edirdi!
O gündən Qurbanın həyatında yeni dövr başlandı. O, Cabbar Qaryağdıoğlu ilə birlikdə Bakıya köçdü. Burada üç böyük sənətkarın – Cabbar Qaryağdıoğlunun, Saşa Ohanezaşvilinin uzun illər ürəkləri fəth edən məşhur triosu yarandı. Əfrasiyab Bədəlbəyli bu trionu əzəmətli bir orkestr adlandırırdı.
Üzeyir Hacıbəyovun tarı orkestrə daxil etməsi nəinki Azərbaycan musiqisində, ümumiyyətlə musiqi tarixində görkəmli hadisə oldu. Bəstəkar bu mühüm və məsuliyyətli addımı Qurban Primovun ifasında xalq musiqisi nümunələrinə dönə-dönə qulaq asandan sonra atmışdı. Dostunun məsləhəti ilə Ü.Hacıbəyov bir sıra musiqi parçalarını operaya daxil etmişdi. Leyli ilə ibn Səlamın dueti də məhz onun təklifi ilə tamaşaya salınmışdı.
1908-ci ildə ilk Azərbaycan operası olan “Leyli və Məcnun”un tamaşasına yığışanları opera öz heyrətamiz musiqisi, onun gözəl səhnə təcəssümü ilə yanaşı, kadr arxasından tamaşa boyu davam edən tarın heyrətamiz səsi də məftun etdi. O gündən Qurbanın opera teatrı ilə əməkdaşlığı başlandı və düz qırx il davam etdi.
Onun çalğısı musiqiçilər üçün təkrarolunmaz məktəb idi. Ondan nə isə öyrənməyə, nə isə “qoparmağa” çalışırdılar. Bu “musiqi xəzinəsi”ndən faydalanmaq, bəhrələnmək istəyənlər çox idi. Uşaq kimi təmiz qəlbli, xeyirxah olan, musiqi ilə nəfəs alan, ürəyi musiqi ilə döyünən unikal yaddaşlı tarzən bildiklərini hamıya sevə-sevə bəxş edirdi.
M.Maqomayev “Şah İsmayıl” və “Nərgiz” operalarında Qurban Primovdan eşitdiyi xalq havalarından, muğamlarından geniş istifadə etmişdir. R.Qliyerin “Şahsənəm”indəki bir sıra musiqi parçaları da görkəmli tarzənin təklifi ilə bu operaya salınıb. Fikrət Əmirovun “Şur” və “Kürdovşarı” simfonik muğamlarının yaranmasında da Qurban Primovun ifa etdiyi xalq musiqisi incilərindən istifadə olunub. “Cahargah”, “Rast”, “Bayatı-Şiraz”, “Segah-zabul”, “Xaric-segah”, “Bayatı-kürd”, “Heyratı”, “Simayi-şəms” onun ifasında özgə aləm idi. “Mahur-huni”ni və “Segah”ı heç kəs onun kimi çalmayıb. O, “Cahargah”ın iki rəngini özü bəstələyib. “Humayun”a rəng, “Bayatı-kürd”ə təsnif və rəqs əlavə edib. Aşıq muğamları olan “Çobanbayatı”nı, “Qarabağ şikəstəsi”ni və “Kərəmi”ni öz repertuarına daxil edib və o vaxtdan heç bir tarzən onları Qurban Primov kimi ifa edə bilməyib.
1920-ci ildə Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri yaradılanda Qurban Primov okestrin konsertmeysteri təyin olundu. 1929-cu ildə görkəmli tarzənə Azərbaycanın əməkdar artisti fəxri adı verilir. Bir il sonra isə o, xalq artisti adına layiq görülür. Qurban Primov bu yüksək fəxri ada layiq görülmüş ilk incəsənət xadimi idi.
“Tarın Allahı” 1965-ci ildə 85 yaşında vəfat etdi. Lakin nə qədər ki, Azərbaycan musiqi sənəti yaşayır, bu qüdrətli sənətkar da yaşayacaq, anılacaq.

Sədaqət Kərimova
“Günay”, 2 noyabr 1994-cü il