Ethnoglobus » РЕЛИГИЯ » SUSQUNLUQ ORUCU VƏ TANRICIL YARADICILIQ PROSESİ

SUSQUNLUQ ORUCU VƏ TANRICIL YARADICILIQ PROSESİ

image
Foto: google

Zəkəriyyə peyğəmbərə dair yanlış yozum 

Nəriman QASIMOĞLU

Oruca aid çoxlarının bilmədiyi, bir qayda olaraq az xatırlanan mətləbin açıqlanmasına ehtiyac var.

Aydınlıq üçün gərək hər şeydən əvvəl uyğun sözün ərəbcə feili etimolojisinə baxaq. Kök hərfləri sad, vav və mimdən düzələn sa:mə feilinin əsas mənası imtina etməkdir. Bu feildən düzəlmə isimlər isə oruc dediyimiz saum, sıyə:m, yəni imtina.

Sözün etimolojisində nəzərdə tutulan imtina, əslində, mütləq anlamda hər şeydən imtina deməkdir.

Bu mütləq imtinanı təmin edəcək bir nəsnəni isə belə ümumiləşdirmək olar: hərəkətsizlik. Hərəkətsizliyin insana mütləq tətbiqini belə anlamaq lazım gəlir ki, onun heç bir fiziki orqanı hərəkətdə deyil. Nə ağzı, nə dili, nə əli, nə ayağı, nə də başqa hansısa başqa orqanı tərpənir, nə beyni işləyir.

Ümumən canlı-cansız aləmdə hər nəsnənin hərəkətsiz duruşunu, görüntüsünü obrazlı olaraq həmin sa:mə feili mənalandırır. Məsələn, sa:mə-l-fərasu ifadəsi hərfən at imtina etdi kimi tərcümə olunursa da, ifadəni belə anlayırlar ki, at hərəkətsiz dayanıb, tərpənişsizdir, otlamır. Yaxud günəş göyün düz ortasında olanda hərəkətsiz göründüyünə görə ərəblər buna sa:mətu-ş-şəmsu deyir. Külək sakitləşib dayananda da, dəniz suyu tərpənməz görünəndə də həmin feili işlədirlər. Yəni qəribə səslənsə də, şərti olaraq deyə bilərik ki, günəş, külək, sular oruc tutub - hərəkətdən imtina edib.

Ərəbcədə xristian məbədi kilsələrin bir adı da eynən saumdur. Sözün kökü ilkin xristianlıq dövrünə gedib çıxır. Dindarların ibadət zamanı meditativ pozada hərəkətsiz duruşuna işarə olaraq orucluq zamanı daha çox toplaşdıqları yer bu adı alıbmış. Oruc yeri, dayanma yeri mənasında.

Stansiya - dayanıb-durma yeri də bu kökdən düzəlmədir: masa:mə. Haşiyə çıxaraq ərəb dili qrammatikasının tələbi ilə bir mənanı da buna mən artırım: dayanıb-durma zamanı. Necə ki, məscid hərfən eyni zamanda həm səcdə edilən yerdir, həm səcdə edilən zaman. Günorta üçün deyirlər: əş-şəmsu fi masa:mihə, yəni günəş özünün dayanıb-durma yeri və zamanındadır.

Bunlar öz yerində, yuxarıdakı misallardan göründüyü üzrə, hərəkətsizlik, yəni hərəkətdən imtinanın ilkin anlamdakı mütləqliyi, əlbəttə, ötəri və rəmzidir. Sözün ənənəvi anlamda işləndiyi kontekst nəyin hansı halda, hansı hərəkətdən imtina etməsini konkretləşdirir.

Oxu mətnində də belədir. Tanrıya təslimolanlar (ənənəvi olaraq müsəlman adlandırılanlar) üçün bu, başlıca olaraq yeməkdən, içməkdən, cinsi əlaqədən imtinanı nəzərdə tutur. Əslində isə, bəllidir ki, bizim oruc deyə anladığımızın sərhədləri Oxuda günün bəlli müddətində vacib bilinən bu imtina ilə məhdudlaşmır. Ayələrdə danışmaqdan imtina da qeyd etdiyim kökdən düzəlmə saumun içindədir.

Buna dair bir epizod Məryəmlə bağlıdır.

İsa Məsihə hamilə qaldığı zaman uzaq bir məkana çəkilir. Doğum sancısı onu bir xurma ağacının gövdəsinə gətirir. Atası camaata bəlli olmayan bir uşağı dünyaya gətirəcəyinə görə əxlaqsızlıqda suçlanacağı əndişəsi ilə oradaca öz-özünə "bundansa kaş öləydim, unudulub gedəydim" deyir. Onun bu özqınağına cavab olaraq Rəbbindən səda gəlir: "Sən heç üzülməyəsən, Rəbbin sənin altında bir su arxı var eyləmiş. O xurma ağacının budağını özünə çək, silkələ, o üstünə təptəzə, yetişmiş xurmalar tökəcək. Ye, iç. Gözün aydın olsun. İnsanlardan kimi görsən, de "Rəhmana bir oruc nəzir dedim, insan olan bir kimsəylə bu gün danışmayacam" (19:24-26). 

Xurmadan yeyib, sudan içən Məryəm İsanı doğur, qucağına alıb qayıdır öz yurduna. Susqunluq orucunu tutmuş durumdadır. Onu əxlaqsızlıqda qınayanlarla  işarə ilə danışır, soydaşlarına uşağı göstərir.

Orucdur, danışa bilməz. Soydaşları  "Biz necə danışaq beşikdəki uşaqla?" (19:29) deyirlər. Bu yerdə susqunluq oruclusu Məryəmin yerinə körpə İsa dillənərək özünü bəyan edir: "Mən, şəksiz, Tanrı bəndəsi. O, mənə Yazı vermiş, məni peyğəmbər eyləmiş. Harada olsam, məni bərəkətli eyləmiş. Bir də buyurmuş mənə namazla zəkatı nə qədər ki, mən sağam, anama da yaxşı olum. Eyləməmiş O, məni kobud, bəxtsiz birisi. Salam olsun mənə doğulduğum gün, mən ölən gün, sağ olaraq dirçəldiləcəyim gün!" (19:30-33).

Buradaca haşiyə çıxaraq deyim ki, susan Məryəm-danışan İsa tandemi ilə sadə camaatın üzləşməsi epizoduna bədii mətn prizmasından yanaşdıqda obrazlı poetik dramatizmdən, sırf dini konteksdə baxdıqda isə Tanrı sözünün möcüzə ilə doğrulanması hikmətindən maraqlı söhbətlər aparmaq olar. Bu barədə yazmayıblarsa, yazsınlar. Yazmasalar, özüm nə zamansa çalışaram yazım...

Qeyd etdiyim epizodda orucla bağlı diqqət çəkən məqam həm də odur ki, susqunluq ibadəti ünsiyyəti tam inkar etmir. Yəni camaatla danışa bilərsən, amma bu, işarə ilə olmalıdır. Oxu ayələrində buna dair başqa bir nümunə Zəkəriyyə peyğəmbərin əhvalatındadır.

Yeri gəlmişkən, Zəkəriyyə sözü bizə ərəbcədən miras qalıb. Sözün ibranicə əslinin izahını etimolojisinə istinadən adətən belə verirlər ki, bu,  Tanrı dərgahında daim xatırlanan deməkdir. 

Övladı olmayan Zəkəriyyə ahıl çağında Tanrıya dua edir ki, ona bir övlad bəxş etsin. Duası eşidilir. Mələklər ona gələcəkdə peyğəmbərlik məqamına yüksələcək Yəhyanın  müjdəsini çatdırırlar. Müjdənin doğrulanmasına arxayınlıq üçün Tanrıya xitabən "Rəbbim! Oğlum necə ola, qocalıq haqlamış məni, qadınım da ki sonsuz?!" (3:40) deyir. Tanrı dilədiyini eləyər hökmünü eşidincə Ondan bir əlamət istəyir. Tanrı dediyi  bu olur: "Bəlirtin bu ola ki, camaatla üç gün yalnız işarəylə danışasan, Rəbbini tez-tez anasan, səhər-axşam öyəsən" (3:41). Haqqında danışılan əlaməti-bəlirtini necə anlamalıyıq? Zəkəriyyənin övladı olacağını bildirəcək bəlirti niyə ilk növbədə işarəli danışıqla şərtlənməlidir?

Cümlələri dilimizə ərəbcədən tərcümədə hərfən necədir, elə də səsləndirmişəm. İfadələrin məhz bu linqvistik məntiqi məni bu qənaətə yönləndirir ki, bəlirti Zəkəriyyəyə edilən susqunluq orucuna dair ilahi ismarışın sonucuna hesablanmışdır, yəni prosesin özünü bildirmir. Çünki ayədən göründüyü kimi, işarə ilə danışmaq Rəbbin təkrar-təkrar anılması, Onun səhər-axşam öyülməsi ilə müşayiət olunmalıdır. 

İstər bizim dilə olsun, istər bütün başqa dillərə - tərcümələrdə həmin əlamətə aid hərfi tərcüməsini verdiyim "yalnız işarəylə danışasan" ifadəsində feil bir qayda olaraq ya qəti gələcək zamanda - "danışacaqsan", yaxud "danışmalı olacaqsan" kimi tərcümə edilir. Bəzi tərcümələrdə isə ifadə "işarəylə danışmaqdan başqa imkanın olmayacaq" kimi də gedir.

Zəkəriyyəyə dair eyni məzmunda başqa bir ayə də var, orada əlamət belə təqdim edilir ki, Tanrı elçisi insanlarla üç gecə danışmasın (19:10). Burada Zəkəriyyəyə yalnız işarə ilə danışmaq yox, ümumiyyətlə danışmamaq təlqin edilir. Və ayə dolayısı ilə o dəqiqləşməni də təlqin edir ki, Zəkəriyyə gün ərzində əhatəsi ilə yalnız işarə ilə danışmalıdırsa, gecələr bundan da imtina etməlidir. Səbəbi bəllidir, üç gün içində Rəbbini səhər-axşam anmalı, öyməli olan elçi bunu tam olaraq yalnız gecələr edə bilər - axşamdan səhərədək! Yeni tərcüməmdə müvafiq ayəni belə vermişəm: "Dedi: "Rəbbim! Bir ayə var et mənə". Dedi: "Ayən düz üç gecə insanlarla danışmamağın". Hərçənd "ayə" sözünü "əlamət", "danışmamağın"ı isə "danışmayasan" kimi də tərcümə edə bilərdim. Məzmun dəyişmir, əlbəttə. Eyni məzmunlu ayələri bilərəkdən belə kiçicik fərqlərlə təqdim etməyimin səbəbi odur ki, ikincidə oxucu diqqətini Tanrı hikmətlərinin, qüdrətinin dəlili, əlaməti, möcüzəsi kimi anlaşılan və geniş məna tutumuna malik "ayə" sözünə çəkim. Və dilimizin qrammatik məntiqi bu yerdə tələb edir ki, "danışmayasan"ı feili-isimlə əvəzləyərək  "danışmamağın" yazasan. Danışmamağın istənilir mənasında. İstənilir ki, ayənin-möcüzənin işləkliyinə özün şahidlik edəsən, nəticəsini görəsən.

Sözü gedən feilin gələcək zamanda təqdimi isə, bir daha bildirim, tərcümə yanlışıdır ki, öz növbəsində müsəlman ilahiyyatçılığında fikir təhrifinə  səbəb olmuşdur. Əslində isə, peşəkar Quran tərcüməçilərini bu qəbildən yanlışlara sövq edən səbəb ərəbcələrinin zəif olması deyil. Belələri adətən ayələrdə təsvirləri gedən əhvalatları tərcümə edəndə hədis qaynaqlarında nağıllaşan təfsirlərini əsas götürür, ümumun qəbul etdiyi hakim dini qavrayışların təsirindən çıxmaq cəsarətində olmurlar. 

Qeyd edilən epizoda dair açıqlamalar arasında daha yayğını olan budur ki, Zəkəriyyə aldığı xoş müjdəni ilk anda guya şübhə ilə qarşılayır. Hərçənd çətin anlaşılır ki, Rəbbi ilə məhrəm dialoqda olan Zəkəriyyə özünün və zövcəsinin fiziki durumuna istinadən "oğlum necə ola bilər" deyirsə, bunu sadəcə təəccüb ifadəsi kimi niyə də qəbul etməyəsən. Peyğəmbərdirsə, söhbət birbaşa olaraq onunla Rəbbi arasında gedirsə, nəyə görə şəkk gətirməlidir?

Oxuda peyğəmbərlərin, Tanrı elçilərinin yanlışlarına dair ayələr var, amma o yanlışların heç birində Rəbbin ayəsinə-əlamətinə-dəlilinə şəkk gətirmək nümunəsi yoxdur. Bu fikrin Oxuda aydın ifadəli doğrulanması  var: "İbrahim də söyləmişdi bir zaman: "Ölülərə necə həyat verirsən göstər mənə, Rəbbim!" Dedi: "İnanmazmı oldun?" Dedi: "Elə  deyil, ancaq ürəyim arxayın olsun deyə..." (2:260). Bu mənada başqa misallara da müraciət etmək olar. Maraqlıdır ki, bu Oxu məntiqi qarşısında mat qalan bəzi müsəlman ilahiyyatçıları məcburdurlar peyğəmbərin bu şəkk gətirmək məsələsini inkar etsinlər, amma bununla belə məntiqsiz olaraq yenə vurğulayırlar ki, Rəbbi Zəkəriyyəni müvəqqəti olaraq danışıq qabiliyyətindən guya məhrum edibmiş.

Bütün ənənəvi təfsirlərdə bəzən birbaşa, bəzən dolayısı ilə təlqin edilir ki, Zəkəriyyə ona çatdırılan xoşbəxtlik müjdəsinə şəkk gətirdiyinə görə bunun Rəbbindən gələcək ayəsi-əlaməti-dəlili bir növ ona veriləcək üç günlük lal-karlığa məhkumluq cəzasıdır.

Müjdə bəlirtisinin cəza qəbilindən təqdimi ilk qavrayışda məntiqli səslənə bilər, çünki müvəqqəti "lal-kar"lığına görə işarə ilə danışmaq zorunda qalan Zəkəriyyəyə tövsiyə edilirsə ki, Rəbbini təkrar-təkrar anaraq səhər-axşam öysün,  düşünə bilərsən ki, bu, "şəkk gətirilməyə" görə  suçun yuyulması ola bilər. Bu barədə hazır Bibliya açıqlaması da öz yerində. Həmin açıqlama qeyd etdiyim Oxu ayəsinin müsəlmanlarda ənənəvi təfsirini bir növ şərtləndirən hədislərin məzmununu müəyyənləşdirir.

Lukaya görə Müjdənin Zəkəriyyə əhvalatında övladının olacağı müjdəsini ona Cəbrayıl çatdırır. O da Oxuda olduğu kimi özünün ahıl çağında, zövcəsinin isə sonsuz olduğunu xatırladır. Cəbrayıl ona müjdənin  Rəbbi tərəfindən göndərildiyini, ardınca "Bax sən susqun qalacaqsan, danışa bilməyəcəksən ta o vaxta qədər ki, hər şey öz yerini alacaq. Çünki sən mənim sözümə inanmadın, o sözümə ki, vaxtında yerinə yetəcək" (Luka, 1:18-20) deyir. Əslində, Cəbrayılın, ənənəvi qavrayışa görə, baş mələyin missiyası müjdəni çatdırmaqla məhdudlaşmalı olduğu halda hökmlü tövrü də anlaşılmaz qalır.

Hörmətli oxucu haqlı olaraq soruşa bilər ki, Yeni Əhddə belədirsə və Oxu öncəki Yazıları doğruladığını bildirirsə, ənənəvi təfsirlərdəkinin mübahisələndirilməsinə nə ehtiyac?

Məsələ burasındadır ki, bizə çatan bütün mövcud Müjdə variantları tərcümələrdən ibarətdir: xristian alimlərinin rəyinə görə, İsa Məsihin danışdığı, indi işlənməyən qədim arami dilindən edilən tərcümələrdən. Bir daha qeyd edim, müqəddəs Yazıların tərcümələrində yanlışlar bir qayda olaraq hakim dini düşüncənin təsiri ilə baş verir və tərcüməçiləri çox zaman ciddi şəkildə qınamaq olmur. Müqayisə üçün elə bunu yazmaqla yetinim ki, hətta Oxunun orijinalı göz önündə ola-ola hədislərin təsiri ilə bəlli yanlışlar tərcümələrdə yer ala bilirsə, məncə, təsəvvür etmək çətin olmaz ki, qədim arami dilindən kilsə nəzarəti altında gəlişən Müjdə tərcümələri oxşar yanlışlardan sığortalana bilməzdi.

Təkrar edim, yuxarıda təqdim etdiyim Oxu ayələri orijinala ən yaxın hərfi tərcüməyə iddialıdır.

Ayələrin hərfi tərcümədə linqvistik təlqini ilə yanaşı, o da var ki, bu təlqini Oxunun bütün ayələrə şamil olunan möhkəm, pozulmaz məntiqində izləmək çətin deyil.

Məsələn, suallarımızı ard-arda səsləndirək:

- İsa Məsihi dünyaya gətirən Məryəmin susqunluğu aşkar olaraq ibadətdirsə, orucdursa, Zəkəriyyəninki niyə oruc olmasın, sadəcə cəza olsun?

- Hər ikisi susaraq soydaşları ilə işarə ilə danışmırmı?

- Məryəmə müjdə İsa Məsihin, Zəkəriyyəyə müjdə Isa Məsihin gəlişini xəbərləyən Yəhyanın dünyaya gəlişidir və mərhəmətli Rəbb bu mübarək gəlişlərin xəbərlənmələrindən birini niyə müvəqqəti lal-karlıq cəzası ilə şərtləndirməlidir?

- Zəkəriyyəyə xoşbəxtlik müjdəsinin əlaməti adicə bir sorğulamaya görəmi cəza qəbilindən olmalıdır?

- Belə sorğulamanı Məryəm eynən etməmişdimi, deməmişdimi: "Oğlum necə ola bilər, mənə bir bəşərin əli dəyməmiş, əxlaqsız da olmamışam?!" (19:20).

Maraqlı məqam bir də ondan ibarətdir ki, hər ikisinin oruc zamanı danışdığı işarə dilini soydaşları anlayırlar. Məsələn, anlamasaydılar Məryəmə deyilməzdi: "İnsanlardan kimi görsən, de "Rəhmana bir oruc nəzir dedim, insan olan bir kimsəylə bu gün danışmayacam" (19:26).

Bu sözləri Məryəm qucağında körpəsi qarşısına çıxanlara işarə ilə anladır və onu anlayırlar. İlk gördükləri onu əxlaqsızlıqda suçlayan soydaşlarıdır ki, Məryəmdən belə bir cavab alırlar. Məryəm aydınlıq üçün onu sorğulayanlara körpəsini nişan verir. Onun bu işarəsini əlini uşağa tərəf sadəcə uzatması kimi anlamaq olmur. Şəksizdir ki, soydaşlarına işarə dili ilə sözlər də deyir. Həmin sözlərin məzmunu Oxuda ayrıca ayə ilə verilməsə də, aydındır ki, ona ünvanlanan belə bir qınağa cavab olaraq səslənir: "Ey Məryəm, görünməmiş bir iş gördün. Ey Hərunun bacısı! Pis kişi deyildi atan, əxlaqsız deyildi anan" (19:28).

Təsəvvür etmək olar və diqqətli oxucu Oxuda görmək istərdi ki,  Məryəmin onu qınayanlara işarə dili ilə nə dediyi də yazılsın. Yəni əvvəl onunla qarşılaşan soydaşlarının təxminən "bu nə məsələdir, bu körpə nə deməkdir" qəbilindən sorğulamalarını cavablayaraq Rəbbinin ona əvvəldən buyurduğunu onlar üçün də Oxu mətnində təkrarlasın: "Rəhmana bir oruc nəzir dedim, insan olan bir kimsəylə bu gün danışmayacam". Bunun ardınca onu tərbiyəsizlikdə qınayanlara da "səbəbini bu körpədən soruşun", yaxud "bu körpədən soruşun sizə hər şeyi izah etsin" söyləsin. "Soruşun", yaxud "izah etsin" ki, Məryəmi qınayanların "Biz necə danışaq beşikdəki uşaqla?" sualı oxucunun adi nəsr əsərlərində alışdığı təhkiyə gözləntisinə cavab versin.

Məsələ burasındadır ki, Oxunu başqa yazılardan fərqləndirən mətn ecazlarından biri yetərincə araşdırılmamış bədii fəndlərlə bağlıdır. Bunların içində film ssenarilərinin yazılış üslubuna dair ayrıntılar da var.  Belə ki, hər hansı süjetli bir fikir ifadə olunandan sonra uyğun əhvalat gedişatının məlum ayrıntıları sözlə ifadə edilmir, nəzərdə tutulan nəticə bir növ sözlə səhnələşdirilərək təqdim olunur. Belə məqamlar Oxuda çoxdur...

Zəkəriyyəyə dair əhvalat da təsdiq edir ki, onun işarə dili soydaşları üçün anlaşıqlıdır. Belə olmasaydı ona təlqin edilməzdi ki, "camaatla üç gün yalnız işarəylə" danışsın. Danışdığı camaat onun moizələrinin dinləyiciləridir. Ehtimal edə bilərik ki, Zəkəriyyənin üç gün ərzində danışdığı hazırda dünyanın əksər dillərində lal-karlar üçün işlənib hazırlanmış işarə dillərinin hansısa arxaik bir variantı olmuşdur.

Zəkəriyyə və Məryəm eyni dövrün şəxsləri idi, üstəlik, Məryəm Zəkəriyyənin qəyyumluğunda boya-başa çatmışdı. Bəllidir ki, Yaqub nəslindən olan Zəkəriyyə fəaliyyətini ali rütbəli din xadimi və peyğəmbər qismində dar bir mühitdə - yəhudilərin müqəddəs məbədində, Qüdsdəki məşhur İkinci Məbəddə sürdürürmüş. Çalışdığı məkan elit bir ruhani mühiti imiş. Bu mühitdə toplanan yəhudilərin hansı bacarıqlarının olduğu barədə müqəddəs yazılarda dəqiq məlumat verilməsə də, istər Oxu, istər də Müjdə mətnindən aydın görünür ki, onlar işarə dili ilə danışa və danışanları anlaya bilirmişlər.

Bizim üçün maraqlı gələn bir də odur ki, görəsən, bir mənası ərəbcənin izahlı lüğətlərində səsli danışmaqdan imtina kimi verilən saum, siyam, yəni müqəddəs mətnlərdə gedən belə bir oruc nümunəsi nəyi öyrədir.

Oxu ayələri oruc ibadətinin birmənalı olaraq məhz yeməkdən, içməkdən, cinsi əlaqədən imtinadan ibarət olduğunu vurğulamır. Yəni ayələrdə deyilmir ki, orucsansa, yalnız bunları etmə. Vurğulanan sadəcə sübh ertədən axşam toranınadək bitən orucdan sonra sadalananların mümkünlüyüdür. Oxunun sırf universal məntiqi bu məqamda da heyrətamizdir.

Ayrıntılara varmadan qeyd edim ki, Oxunun elitar səviyyədə ruhaniyyəli insanlarla sadə inanc yiyələrinin hərəsinin özlərinə ünvanlı edə biləcəkləri var. Birincilər Ramazan ayında sadalananlardan əlavə susqunluq orucundan da faydalana bilərlər. Sadə insanlar üçün isə bu oruc növü vacib deyil. Oxunun oxşar qəbildən universal məntiqini bir sıra başqa mətləblərə aid olaraq da izləmək olur. Məsələn, yamanlığa yaxşılıqla qarşılıq verməyi yalnız böyük ruh sahibləri üçün təlqin edən müvafiq Oxu ayəsi (41:34-35) ilə yanaşı, yamanlığın yalnız öz ölçüsündə cəzalandırılmasını bütün sadə insanlara icazəli bilən Oxu ayələri (40:40; 42:40 və s.) də var (bu barədə geniş şərh üçün bax: Nəriman Qasımoğlu, Yamanlığa yaxşılıq: İncil-Quran aydınlığında - https://old.525.az/view.php?lang=az&menu=7&id=38328&type=1#gsc.tab=0 ).

Zəkəriyyə və Məryəm nümunəsində susqunluq orucunun nəticəvi əlamətinin ayə -  Tanrının kainat yaradıcılığında dəlili, möcüzəsi olduğunu nəzərə alsaq, düşünmək olar ki, bunun öyrədici məzmununda "hər gün bir iş içində olan" (55:29) Tanrının yaradıcı insanları, Tanrı birliyinə tanıqlıq edən alimləri (3:18), İlahidən istedad payı olan insanları bu oruca təşviq  var. Söhbət belə şəxslərdə nəhəng kəşflərə, gözəl tapıntılara təkan verə biləcək yaradıcı potensialın tam həcmdə gerçəkləşdirilməsi üçün zəruri bir prosesdən gedir.

İnsanın özünü xarici aləmdən, səslərlə kirli mühitdən təcridlə intellektual yaradıcılıq prosesində qazandıqları uğurların təhlillərinə həsr edilmiş xeyli maraqlı elmi araşdırmalar var. Bunların əsasən sırf elmi təhlillərə iddialı olan qismində özünütəcriddə düşüncələri, daxili aləmi, ideyaları, öyrəndikləri ilə baş-başa qalan yaradıcı insan şüurunda baş verən təbəddülatın neyro-psixoloji xüsusiyyətləri təhlil edilir.

Yaradıcılıq prosesi üçün sükunətli mühitin oynadığı roldan yazanlar da yetərincədir. Məsələn, Amerikanın tanınmış təhsil ekspertlərindən biri Nənsi Siql Susqunluq Yaradıcılığın İnkubatoru Kimi (Nancy Siegel, Silence as an Incubator for Creativity) araşdırmasında  qeyd edir ki, yaradıcılığın ifadələnməsi üçün səssizliyə dalma zəngin, məhsuldar və güvənli  bir zəmin rolunu oynaya bilir. Müəllif bu yazısında susqunluğu içimizin dərinliyindəki aləmə xarici aləmdən səfəri reallaşdıra bilən bir amil kimi vurğulayır. Və haqlı olaraq hər insanın daxilində Tanrıdan  yaradıcılıq zərrəciyinin olduğunu, bu zərrəciyin də Ali Yaradanı yamsılamaq imkanı təklif etdiyini yazır (CHARA - Tidsskrift For Skabervaerk, Paedagogik Og Dannelse 2011, volume 3, number 1, p.185). 

Qərbli ekspertin yazdığının Oxu təsdiqi də var: "Tut üzünü dinə sarı təktanrıçı kimsətək. Tanrıcıl bir fitrətə ki, insanları bu fitrətdə yaratmış..." (30:30)

525-ci Qəzet - Zəkəriyyə peyğəmbərə dair yanlış yozum - Araşdırma

ДРУГИЕ НОВОСТИ
ВСЕ НОВОСТИ
18:54İRANDA XALQ HÖKUMƏTİNİN XALQI VƏ ONUN "DÜŞMƏNLƏRİ"- DAXİLİ İSTİKBARI12:33«Пурым не свято, а троска не хвароба»: март 1924-го14:13Езиды отмечают праздник наступления нового года «Клоча Саре Сале»13:19Астрономы создали новую карту Вселенной с 1,3 млн сверхмассивных черных дыр18:13LƏZGİ ÇÖRƏYİ - ХЬРАН ФУ11:13Alagöz kəndində XIII əsrə aid Yəhudi (Xəzər?) qəbiristanlığı.21:38Что стоит за решением США построить порт в Газе?19:06İRAN ÖZ AMPLUASINDA20:44Цифровая зависимость ухудшает как физическое, так и психическое здоровье20:15Fransanın İrana qarşı tarixi düşmənçiliyi20:25С грустью вдыхая людей безразличие, Ангел страдает в собачьем обличии…21:58«ТРАДИЦИОННЫЕ КАЛЕНДАРНЫЕ ОБРЯДЫ ТАТАРСКОГО НАРОДА»21:12TATAR XALQININ BAHAR BAYRAMLARI22:59В Баку состоялся Фестиваль татарской кухни18:03Qonşun İran olsa12:35«Новруз» и «Эргенекон» в понимании наших предков11:30Русский праздник Навруз19:28Гагаузия меж двух огней: почему автономия оказалась в центре конфликта с Кишиневом.13:41Мэрцишор – мартовское очарование. О празднике, его символе, исторических находках, легендах и традициях13:18Казахстанский каллиграф, обучавшийся мастерству в Турции, представил свои работы в Астане20:55Армения, созданая как антиосманский и антиперсидский проект для современной России полностью утратил свое значение00:1528 февраля отмечается Всемирный день татарской кухни.16:24İRANIN SEÇİMSİZ SEÇKİLƏRİ16:18Межэтнические брачные союзы: чем они хороши или плохи16:41Novruzun ilk çərşənbəsi - Su çərşənbəsi günüdür16:05Казахстан превратился в важного торгового партнера ЕС в Центральной Азии17:50Айдар - особая традиция в Казахстане сохранять прядь волос на макушке у мальчиков14:06Англо-аргентинский территориальный спор вновь стал актуальным13:48İKİ TƏBRİZ ÜSYANI16:42Искусственно деформированный череп из некрополя Кухуроба22:02Ильхам Алиев: Тюркский мир - это наша семья21:50SEPAH MƏNTİQİ18:49İRAN DÜŞMƏNLƏRƏ “KİŞ(ŞAH)” DEYİB, “MAT” ETDİ16:31Турецкие ученые: Рост числа айсбергов в Южном океане - свидетельство изменения климата16:49ВРЕМЯ ЦВЕТЕНИЯ ЛЮБВИ16:37Почему Караван идет, ... или oбращение к российским ученым09:01Узбекистан создаёт новую национальную систему общественной безопасности09:00Узбекистан укрепляет основы политической стабильности, укрепляя межэтническое согласие и дружественную обстановку в Центральной Азии16:03Слово о Великом Устаде кумыкского народа15:04Праздник Саде в Иране: победа над силами тьмы, мороза и холода18:36Сагаалган (Цаган Сар) 2024: история и традиции буддийского праздника18:13Президент Монголии издал указ о продвижении музыкального инструмента морин хуур14:50Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 140 (I yazı): Rəsulzadə və İran inqilabı11:28İran’da Türk Kimliği10:22Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin Mavi Vatan’daki önemi nedir18:49გულნარა ინანჯის ცხოვრება საზღვრების გარეშე08:52KİÇİK ÇİLLƏ –YALQUZAQ ayı başlayır18:33Отношения Ирана и России: от исламской революции до наших дней (ЧастьIII)18:20Будет снят узбекско-азербайджанский фильм о Максуде Шейхзаде13:33LAZLAR KİMDİR?18:41В античном городе Дара в Турции найден канал возрастом 1500 лет13:37Фильм иранских режиссеров номинирован на премию «Золотой медведь» Берлинского кинофестиваля17:12Отношения Ирана и России: от исламской революции до наших дней (Часть II)16:50Отношения Ирана и России: от исламской революции до наших дней ( I часть)18:22Традиционные шоу в лесу баобабов в Сенегале предлагают туристам красочные фрагменты культуры страны18:42Первая пилотируемая космическая миссия - национальная гордость Турции15:38Страны Центральной Азии заявили о поддержке принципа «одного Китая»14:07Как талибы уничтожают память о самом известном полевом командире хазарейцев17:44RƏSULZADƏ – 140 “II Beynəlxalq Rəsulzadə Qiraətləri” 2.17:42RƏSULZADƏ – 140 “II Beynəlxalq Rəsulzadə Qiraətləri” 1.14:50Власти Казахстана исключили «Талибан» из списка запрещенных в стране организаций13:09Azər Cəfərov: Müasir İran cəmiyyəti iqtidarın bəhailərə qarşı talan və təzyiqlərinə qatılmır22:00İranda "Aşıqlar incəsənət ensiklopediyası"nın təqdimat mərasimi olacaq22:32В Украине ПЦУ впервые отмечает Рождество 25 декабря – а не 7 января11:29Gazze'deki savaşın Doğu Akdeniz'deki gaz sahalarının gelecekteki gelişimi üzerinde uzun vadeli sonuçları olabilir11:20Лефкоша отреагировала на шаги Южного Кипра по «Национальному морскому пространственному планированию»18:39İran milli kimliyində fars dili üçün yaranan təhlükə22:16Более 19,4 тысячи этнических казахов получили статус кандаса с начала года12:59TÜRKLERDE GÜNEŞE SAYGI: ÇİLE GECESİ19:31Разница империи и многонационального государства очень разительна с либеральным прочтением19:21Доходы Монголии от туризма впервые составили $1 млрд19:12Çılə id19:06“QARAQIŞ”, YƏNİ “BÖYÜK ÇİLLƏ” BAŞLAYIR20:28Pope Francis approves Catholic blessings for same-sex couples, but not for marriage20:04Papa Fransisk eyni cinsli izdivaclara İCAZƏ VERMƏYİB19:03Навруз как феномен мировой культуры. Часть II19:02Навруз как феномен мировой культуры. Часть I19:00Еврейская культура не всегда была ответом на нееврейскую культуру18:45Mossad's assassination threat and the reaction of Turkish intelligence16:30Vision of ‘Türkiye's century’: Türkiye as a system-building actor16:10В Москве прошла конференция: «Народы Молдовы в России - дружба на века».18:25Türkiye'nin ilk uzay yolcusu Gezeravcı'nın 9 Ocak'ta uzaya gönderilmesi planlanıyor16:10Sovet-İran danışıqlarının müvəffəqiyyətlə başa çatdırılması12:24В турецкой Конье чтят наследие великого поэта-мистика «Мевляны»12:19Никто из официальных лиц и спортивных чиновников России и Беларуси на Олимпиаду не будут приглашены16:15Узбекистан устремлен к «зеленой» экономике16:08Обеспечение конституционных прав граждан - основной вектор реализации социальной политики Узбекистана15:57Конституционные основы развития свободной рыночной экономики в Узбекистане15:46Усиление конституционных основ деятельности национальных институтов по правам человека в Узбекистане15:30Конституция Узбекистана в новой редакции — правовая основа устойчивого развития18:24Enhancing the Guarantees of Human Rights Protection in the New Constitution of Uzbekistan18:16Усиление гарантий защиты прав человека в новой Конституции Узбекистана11:13Uzbekistan is fortifying the foundations of political stability by strengthening interethnic harmony and friendship in Central Asia11:04Uzbekistan is creating a new national public security system21:40TÜRK BOYLARINDA KAMÇI21:50Президент Молдовы: Наш путь с Румынией общий – наше место вместе в ЕС21:41Klaipėdos I. Kanto viešosios bibliotekos direktorė Renata Rudienė: „Gimtasis Lazdijų kraštas visada užims dalelę širdies“13:44Xanlar Həmidin yeni şerləri "Ethnoglobus.az"-ın təqdimatında12:59Qarabağ xanlığı və ləzgilər11:21Антропологические материалы из Хошбулага (Азербайджанская Республика)18:08İnqilabçılar diyarı İran20:23Смерть и эволюция человека16:02Захватчики "Галактики": станут ли хуситы новой военной силой в Красном море17:00УРАРТСКАЯ «ДВОРЦОВАЯ КЕРАМИКА» НА ПОСЕЛЕНИИ ХУДУТЕПЕ (АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ РЕСПУБЛИКА)17:0640 yıllık varlık mücadelesi: KKTC dimdik ayakta11:46В Тегеране спорят о вариантах участия в войне против Израиля20:01İSLAM VƏ ƏRƏB DÜNYASININ HƏMAS- İSRAİL MÜHARİBƏSİNƏ MÜNASİBƏTİ14:38ИЗ ИСТОРИИ ИЗУЧЕНИЯ ТАЛЫШСКОГО ЯЗЫКА13:58Чи чIалан куьгьне къатар18:39Влияние Мирзы Фатали Ахундова на судьбу родного народа оказалось безмерным.18:28“EGYPTIAN STATUE”, REVEALED IN THE SOUTH-EASTERN REGION OF AZERBAIJAN, IN THE SYSTEM OF ANCIENT CULTURAL AND TRADE RELATIONS12:42Şöhrətpərəstlik bəladır20:14TALIŞ - MUĞAN BÖLGƏSİ ARXEOLOJİ TƏDQİQATLARDA11:10В Таджикистане официально и одновременно работают посольства двух афганских правительств10:56İsrail -Həmas qarşıdurması və fürsətcil İran14:34Институт Гэллапа признал Таджикистан самой безопасной страной в мире14:27Ташкентский саммит: новые перспективы для широкого сотрудничества стран ОЭС14:06Ethnic Russian Men Disappearing in Heartland and Being Replaced by Immigrants, Demographers Say13:58Ashgabat May Soon Follow Baku in Defining Ties with Turkey with the Formula ‘One Nation, Two States,’ Turkish and Russian Commentators Say15:43История жизни героя первой Карабахской войны издана в виде книги в Казахстане15:33Türk Devletleri Teşkilatı Zirvesi: 21. yüzyıl bir Türk yüzyılı olabilir mi?14:01Karabakh victory: Enhanced cooperation in region18:41Южно-Китайское море: новый зигзаг конфронтации?13:32В Стамбуле состоялся медиа-саммит информагентств тюркских государств14:51На острове Корфу хранятся артефакты культурного наследия Узбекистана12:29Azərbaycanca-haputca lüğət dərc olunub12:23Azərbaycanda "Talış dili" dərsliyi dərc olunub16:06Большая Евразия и Великий Туран: возможно ли взаимодействие?11:27В Китае открылся футуристичный Музей научной фантастики11:06Люди по всей Европе тысячелетиями ели «пищу маргиналов»20:32Древние карты Казахского государства показали на выставке17:22В Каратальском районе открыт новый историко-краеведческий музей17:02В Азербайджане продолжаются учения «Мустафа Кемаль Ататюрк - 2023»19:10Армия Израиля атаковала объекты «Хезболлы» на юге Ливана19:02«Хезболла» сообщила о новых атаках против Израиля18:56Türkiye’deki kazılarda yeni Hint-Avrupa dili keşfedildi19:46İRAN-AMERİKA MÜHARİBƏSİ19:24Истории казахстанских азербайджанцев19:16Как живут казахи в Азербайджане18:57Байден: Израиль не причастен к удару по больнице в Газе21:28KİMİN ƏRAZİSİ, KİMİN İQTİSADİYYATI DAHA BÖYÜKDÜR?12:49“Milli-mənəvi dəyərlərin və ictimai davranış qaydalarının təbliği” mövzusunda tədbir keçirilib12:15„Hamasi liidritel pole Gaza jaoks normaalset elu vaja, nemad elavad välismaal.“ Politoloog selgitab, kus on tänase konflikti juured11:26Why has the Gaza ground invasion been delayed since Friday?10:48Fələstin Dövlətinin Azərbaycan Respublikasındakı Səfiri Nassir Abdul Karim Abdul Rahimin bəyanatı10:40Statement by the Ambassador of the State of Palestine to Azerbaijan Nassir Abdul Karim Abdul Rahim18:02Жители Баку знакомятся с казахской культурой17:57Bakı sakinləri qazax mədəniyyəti ilə tanış olurlar17:51Баку тұрғындары қазақ мәдениетімен танысуда17:57Русский язык в школах стран ЕАЭС и Азербайджана17:50Израиль впервые с 2006 года применил РСЗО в Газе17:41Из каких стран ЕАЭС в Азербайджан чаще всего приезжают туристы18:37Азербайджанская полиция несет службу на пунктах, освобожденных российскими миротворцами в Карабахе18:211941-1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda xalqın milli özünüdərk prosesinin yüksəlişi və Azərbaycan dilinin mövqeyi18:14Rza Azəri: Mühüm bir sənəd14:26Fələstin Xarici İşlər və Qürbətçilər Nazirliyinin Bəyanatı21:02Труби шофар!!!13:49ХАМАС объявил Израилю войну14:40На Ташкентском кинофестивале состоялся форум культурной организации ТЮРКСОЙ14:24İRANDA KAPİTALİST, YOXSA XALQ HÖKUMƏTİDİR?11:34“Milli-mənəvi dəyərlərin və ictimai davranş qaydalarının təbliği” mövzusunda tədbir keçirilib.13:30İSLAM İLƏ XRİSTİANLIQ ARASINDA SÜLHÜN ELÇİSİ - ASSİZİLİ FRANSİSK18:57По случаю праздника Середины осени и Дня образования КНР оффшорные беспошлинные продажи в провинции Хайнань составили 426 млн юаней14:21МИД Турции: Организация тюркских государств служит делу мира и стабильности14:08Şuşalı qəhrəman İsrafil İbrahimova həsr olunmuş "Yalnız irəli-4" sənədli filmi nümayiş olunub10:07В Азербайджане издана монография "Этнокультурные сообщества Шахдага: между прошлым и будущим"09:43" Şaxdağın etnomədəni cəmiyyətləri: keçmiş ilə gələcək arasında" adlı monoqrafiya dərc olunub.17:42Peşmerge Kerkük'e geri mi dönüyor?17:23Путь урегулированию на Кипре - принцип двух государств17:15Beynəlxalq radio Qarabağda fəaliyyətə başladı: xəbərlər həm də erməni dilində təqdim ediləcək18:53Президент Байден встречается с премьер-министром Нетаниягу и оказывает на него давление18:24В Анкаре стартовал Фестиваль мировых культур с участием посольств 55 стран20:59Азербайджанцы Молдовы выступают против минного терроризма Армении15:16Антитеррористическая операция Азербайджана в Карабахе15:10В Евлахе завершилась встреча представителей властей Азербайджана и армянских жителей Карабаха19:19Туранские пустыни включены в список Всемирного природного наследия ЮНЕСКО17:28İmadəddin Nəsimi haqqında İranda tədqiqatlar16:26A Human Rights Report on the Azerbaijani Turks in Iran: April-June 202316:14Минобороны Азербайджана: В Карабахе начаты локальные антитеррористические мероприятия17:09Веха турецко-японской дипломатии: фрегат «Эртугрул»20:20В Баку состоялось праздничное мероприятие, посвященное еврейскому Новому году19:50Türk-Japon diplomasisinin miladı: Ertuğrul Fırkateyni18:24Ильхам Алиев рассказал о новой сфере сотрудничества между Азербайджаном и странами Центральной Азии19:00В Кыргызстане пройдет Конгресс «История тюркских государств»17:25Путин отметил важность реализации масштабных проектов на Дальнем Востоке13:24Карстовые воронки в Турции: причины их возникновения19:31Президент Алиев принял министров тюркских государств17:53В столице Татарстана продолжается фестиваль мусульманского кино11:2331 Ağustos günü çekilen iki telgraf14:40На матрице истины:Родословная армян и урартийская концепция (Продолжение)14:33На матрице истины:Родословная армян и урартийская концепция13:17На матрице истины ( Продолжение)13:09На матрице истины20:25К чему стремится Иран, вступая в БРИКС?16:17В Казахстане возрождают редкую породу собак12:19Дом для Матрешки13:26Sepah emissarının Gürcüstanda din adı altında fəaliyyəti19:49Белуджские сепаратисты столкнулись с проникновением исламских террористов19:35Узбекистан и Азербайджан создали Высший межгосударственный совет19:08Политические манипуляции Армении в Лачинском коридоре
САМОЕ ЧИТАЕМОЕ
  1. Узбекистан укрепляет основы политической стабильности, укрепляя межэтническое согласие и дружественную обстановку в Центральной Азии
  2. «Новруз» и «Эргенекон» в понимании наших предков
  3. Alagöz kəndində XIII əsrə aid Yəhudi (Xəzər?) qəbiristanlığı.
  4. Русский праздник Навруз
  5. Слово о Великом Устаде кумыкского народа
  6. ВРЕМЯ ЦВЕТЕНИЯ ЛЮБВИ
  7. Узбекистан создаёт новую национальную систему общественной безопасности
  8. Сагаалган (Цаган Сар) 2024: история и традиции буддийского праздника
  9. გულნარა ინანჯის ცხოვრება საზღვრების გარეშე
  10. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin Mavi Vatan’daki önemi nedir
  11. TATAR XALQININ BAHAR BAYRAMLARI
  12. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 140 (I yazı): Rəsulzadə və İran inqilabı
  13. Почему Караван идет, ... или oбращение к российским ученым
  14. В Баку состоялся Фестиваль татарской кухни
  15. Novruzun ilk çərşənbəsi - Su çərşənbəsi günüdür
  16. Президент Монголии издал указ о продвижении музыкального инструмента морин хуур
  17. SEPAH MƏNTİQİ
  18. KİÇİK ÇİLLƏ –YALQUZAQ ayı başlayır
  19. İRAN DÜŞMƏNLƏRƏ “KİŞ(ŞAH)” DEYİB, “MAT” ETDİ
  20. Ильхам Алиев: Тюркский мир - это наша семья
  21. Армения, созданая как антиосманский и антиперсидский проект для современной России полностью утратил свое значение
  22. Мэрцишор – мартовское очарование. О празднике, его символе, исторических находках, легендах и традициях
  23. Англо-аргентинский территориальный спор вновь стал актуальным
  24. İran’da Türk Kimliği
  25. Айдар - особая традиция в Казахстане сохранять прядь волос на макушке у мальчиков
  26. İKİ TƏBRİZ ÜSYANI
  27. Искусственно деформированный череп из некрополя Кухуроба
  28. Qonşun İran olsa
  29. Отношения Ирана и России: от исламской революции до наших дней (ЧастьIII)
  30. Турецкие ученые: Рост числа айсбергов в Южном океане - свидетельство изменения климата
  31. Праздник Саде в Иране: победа над силами тьмы, мороза и холода
  32. «ТРАДИЦИОННЫЕ КАЛЕНДАРНЫЕ ОБРЯДЫ ТАТАРСКОГО НАРОДА»
  33. Казахстан превратился в важного торгового партнера ЕС в Центральной Азии
  34. 28 февраля отмечается Всемирный день татарской кухни.
  35. Межэтнические брачные союзы: чем они хороши или плохи
  36. İRANIN SEÇİMSİZ SEÇKİLƏRİ
  37. Гагаузия меж двух огней: почему автономия оказалась в центре конфликта с Кишиневом.
  38. Казахстанский каллиграф, обучавшийся мастерству в Турции, представил свои работы в Астане
  39. İRAN ÖZ AMPLUASINDA
  40. С грустью вдыхая людей безразличие, Ангел страдает в собачьем обличии…
ОПРОС

Где будете встречать Новый год?


 
«    Mart 2024    »
B.e.Ç.a.ÇC.a.CŞB
 123
45678910
11121314151617
18192021222324
25262728293031
ГАЛЕРЕЯ