Kərimova Nurəngiz Əli

                                                                                                      Bakı Slavyan Universiteti

                                                                                                       Filologiya fakültəsi

“Heydər Əliyev İli” çərçivəsində Bakı Slavyan Universitetində 4-5 may 2023-cü il tarixlərində keçirilən Ulu öndər Heydər Əliyevin anadan olmasının 100 illiyinə həsr olunmuş “Azərbaycanşünaslığın aktual məsələləri (tədqiqat, elmi diskurs və beynəlmiləlləşmə) adlı beynəlxalq elmi konfransın materialı.

Açar sözlər: multikulturalizm,  tolerantlıq,   milli azlıqlar,   adət-ənənələr,  beynəlxalq sənədlər,   multikultural model,   konvensiya, demokratiya.

Key words:    multikulturalism,  tolerance,  ethnic minorities, traditions, international documents, multicultural models,   convention, democracy.  

Ключевые слова: мультикультурализм,   толерантность,  национальные меньшинства,  обычаи и традиции, международные документы,   мультикультуральная  модель,  конвенция, демократия.

“Multikulturalizm”   termini   nisbətən  yeni məfhum olmasına baxmayaraq   son illər bütün dünyada  geniş yayılıb   və   ciddi şəkildə  müzakirə olunur.  Multikulturalizm  müasir dünyanda   tolerantlığın  mühüm   aspektlərindən biridir  və  fərqli   mədəniyyətlərin kütləvi ümumbəşəri mədəniyyətinin   əsas axınına qarşılıqlı şəkildə  nüfuz   etməsi, qarşılıqlı zənginləşməsi və inkişafı məqsədilə paralel mövcud olmasından ibarətdir.

Multikulturalizm mədəni plüralizmi nəzərdə tutan və  onun inkişafına təkan verən  məqsədyönlü siyasətdir.  Həmin siyasət  insanların etnik, irqi və dini fərqlərindən asılı olmayaraq istənilən ölkənin bütün əhalisinin hüquqlarına hörmətə  əsaslanır. Multikultural cəmiyyətdə ölkənin bütün vətəndaşları öz mədəniyyətinin, dilinin, adət-ənənələrinin, etnik və dini dəyərlərinin inkişafında bərabər hüquqlara malikdir.  Multikultural cəmiyyətdə milli məktəblər açılır, milli dildə qəzet və jurnallar nəşr olunur. (1,47) Ümumiyyətlə, multikulturalizm prinsipləri təkcə siyasi elita tərəfindən deyil, xalqın  sıravi nümayəndəli  tərəfindən də geniş şəkildə dəstəklənir. Multikulturalizmin nəzəri əsasını liberalizm, xüsusən də onun azadlıq, bərabərlik və qardaşlıq kimi dəyərləri təşkil  edir. Multikultural cəmiyyət liberal cəmiyyətdir ki, burada təkcə sosial ədalətsizliyi deyil, həm də irqçiliklə əlaqəli ədalətsizliyi   ləğv   etmək mümkün olmuşdur. Lakin sırf  liberalizmdən fərqli olaraq multikulturalizm ayrı-ayrı fərdlərin deyil, etnik və mədəni qrupların da hüquqlarını  qoruyur. Multikultural cəmiyyətin formalaşması və inkişafı prosesi tarixi inkişafın xüsusiyyətləri ilə və  həmçinin sosial amillərlə müəyyən edilir. Qeyd edək ki, multikultural cəmiyyətin formalaşmasında və inkişafında cəmiyyətin malik olduğu  demokratiya ənənələri  əsas rol oynayır. İlk multikulturalist cəmiyyətlər    Qərbi Avropa və Şimali Amerikanın demokratik hissələrində   formalaşmışdı. Bu bölgələrdə tolerantlığın, əxlaqın, demokratiyanın yüksək səviyyədə olması multikulturalizm ideyalarının yayılması üçün gözəl şərait yaratmışdı. Göstəriliən  amilləri   nəzərə alaraq qeyd edək ki, regionların tarixi inkişafındakı fərqlərə uyğun olaraq multikulturalizmin də müxtəlif modelləri mövcuddur. Həmin  spesifik modellər arasında Amerika, İsveç, Avstraliya və Kanada modellərini qeyd edilməlidir.  Məsələn, multikulturalizmin Amerikan modeli. XX əsrin 60-cı illərinin ortalarına qədər  ABŞ anqlo-saksonlardan (Amerika  əhalisinin etno-mədəni bazası) və mühacirlərdən ibarət olan  bir cəmiyyət idi. Bu  cəmiyyətdə anqlosakslar hakim mövqeyə malik idi. Zaman keçdikcə ABŞda vəziyyət tamamilə dəyişdi və formalaşmaqda olan multikulturalizm ideologiyası 2 mühüm qanunun - 1964-cü il "Mülki Hüquqlar Aktı" və 1965-ci il Qoa "İmmiqrasiya Aktı"nın qəbul edilməsi ilə ölkədə bərqərar oldu. Birinci qanun anqlosakson  amilini “zəiflətdi” və millətlərin bərabərliyini təmin etdi, ikinci qanun  isə ölkəyə immiqrasiyanı  fəallaşdırdı. Hal-hazırda  ABŞ-ın multikulturalist siyasəti bir tərəfdən  ABŞ cəmiyyətinin bütün dəyərlərinin immiqrantlar tərəfindən qəbul edilməsini,   digər tərəfdən     ABŞ cəmiyyətində   multikulturalizmin  hüquqi mexanizmlərinin formalaşmasını  nəzərdə tutur. İsveç multikulturalizm modeli. İsveç  multikulturalizm modeli  mədəni müxtəlifliyin qorunmasına yönəlmiş siyasətin idarə edilməsində dövlətin fəal roluna əsaslanır. İsveçdə dövlətin  bu cür fəallığı   güclü   siyasi mövqeyə malik olan Sosial Demokrat Partiyasının hakimiyyəti ilə bağlıdır. 1976-cı ildə İsveç hökuməti əcnəbilərə səs vermək  hüququnu verdi, “İmmiqrasiya Qanunu” (1997)  isə İsveçi multikultural cəmiyyət kimi müəyyən etdi. İsveçin multikultural siyasətinin əsas istiqamətləri dil və təhsil strategiyasında özünü  nümayiş  etdirir. Həmin  strategiyalar immiqrantları İsveç dilini və ana dillərini öyrənməyi təşviq etmək məqsədi daşıyır. İsveç dövləti mədəni müxtəlifliyi bir  reallıq   hesab edir    və    həmin müxtəlifliyi həm hüquqi həm  mənəvi cəhətdən qorunmasını  təmin edir. Multikulturalizmin Avstraliya modeli. Avstrliyada multikulturalizm   siyasəti        bir neçə  mərhələ üzrə inkişaf edib.  Belə ki, 1901-ci ildə Avstraliyada qəbul edilən “İmmiqrasiya  haqqında qanun” izolyasionizm (təcrid edilmə) siyasətini idarə etmək üçün hakim elitanı inzibati əsaslarla təmin etdi. Sonralar  yeni  qanunvericilik sənədlərinin-“Vətəndaşlıq haqqında Qanun” (1948-ci il, düzəlişlərlə); "Miqrasiya haqqında Qanun" (1958, əlavə və dəyişikliklərlə); "Əcnəbilər haqqında Qanun" (1984, düzəlişlərlə) və "Viza Rejimi haqqında Qanun" (1997, düzəlişlərlə) qəbul  edilməsi   nəticəsində vəziyyət   dəyişməyə başladı. Onu da qeyd   etmək lazımdır ki, “multikulturalizm” termininin siyasi leksikona daxil edilməsi Avstraliyanın miqrasiya naziri A. Kreysbinin (1970) adı ilə bağlıdır. A.Kreysbi həqiqətən də anglo-sakson əhalisi ilə “yeni avstraliyalılar” arasındakı ziddiyyəti aradan qaldırmaq üçün çox  böyük işlər    görmüşdü. 1979-cu ildə    “Avstraliya Mədəni Müxtəliflik Problemləri İnstitutu”, 1987-ci ildə  isə    “Multikulturalizm Məsələləri Komitəsi” yarandı. Bu  faktlar   Avstraliya dövlətinin immiqrasiya siyasətinin  irqçilikdən multikulturalizmə doğru uğurlu inkişafında rolunun nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Multikulturalizmin Kanada modeli. Kanadada multikultural cəmiyyətin formalaşması 1960-cı illərdə başlamışdı. Kanada dövləti əhalinin irqi, etnik və dini müxtəlifliyinə  daim  hörmətlə və həssaslıqla yanaşdığına görə bu  cəhət Kanada cəmiyyətinin   milli xüsusiyyətlərinin birinə çevrildi.   Multikulturalizm Kanada Azadlıq və Hüquqlar Xartiyasının 27-ci bəndi ilə   təmin olunur. ABŞ və Avstraliyadan fərqli olaraq, Kanadada dominant əhali tərəfindən etnik qrupların kobud şəkildə assimilyasiya  olunması heç vaxt   müşahidə olunmayıb. Kanada çoxdilli ölkədir və burada etnik icmaların bütün üzvlərinin öz ana dilində danışmaq və  təhsil    almaq hüququ var. Bunun    nəticəsində Kanadanın etnik azlıqları öz mədəni kimliyini  qoruyub saxlayırlar.  Bu baxımdan Azərbaycan həmçinin  təkcə Qafqazda  deyil, hətta dünya miqyasında  multikulturalizmin  əyani   və   son dərəcə   müsbət     nümunəsi kimi  qiymətləndiriliə  bilər. (3, 112)  Hal-hazırda multikulturalizmin  məxsusi  Azərbaycan modeli  mövcuddur. Bu fikri təsdiq etmək üçün  multikulturalizmin  dəqiq tərifi verilməlidir. “Multikulturalizm” ilk növbədə, bir ölkədə fərqli   mədəniyyətlər arasında qarşılıqlı əlaqənin müəyyən  səviyyəsinə, “ yüksək keyfiyyətinə” nail olmağa yönəlmiş demokratik dövlətin strategiyasıdır və  müxtəlif mədəniyyətlərə qarşı hüquq bərabərliyi və  tolerant münasibətə əsaslanan dinc yanaşı yaşamaq  deməkdir. (4, 51)  Azərbaycan tarixən  çoxmillətli dövlət olub və  burada   ən frəqli  millətlər  yanaşı yaşayıb,  nə milli nə də dini  zəmində təqiblərə məruz qalmayıb.  Azərbaycanın   başqa xalqların    adət-ənənələrə, vərdişlərinə  qarşı  hörmətlə yanaşması  artıq   bütün dünyada  məlumdur  və müxtəlif xalqların, millətlərin, dinlərin xüsusiyyətlərinə  qarşı   ehtiram   azərbaycanlıların  mental xüsusiyyətidir. Azərbaycan Respublikası çoxmillətli dövlətdir,   və  əhali       ən fərqli etnik qruplar – azərbaycanlılar və   milli azlıqlar – udinlər, ingiloylar, krızlar, xınaluqlar, buduqlar, tatlar, talışlar, ləzgilər  və başqa   xalqlar tərəfindən təmsil olunur.    Azərbaycan adları çəkilən    xalqların vətənidir   və buna görə də sadalanan  xalqların nümayəndələri    azərbaycanlılarla birlikdə vahid çoxmillətli xalqının   bərabər  hüquqlu  üzvləridir. Bundan əlavə, respublikada ruslar və ukraynalılar, belaruslar, kürdlər, yəhudilər, yunanlar və yeni assuriyalılar, almanlar, tatarlar yaşayır. Bu insanların təbii ki öz tarixi vətəni vardır və buna görə də Azərbaycan torpaqında  yaşayan milli azlıqlara aid edilə bilər.   Hal-hazırda təkcə Bakıda iyirmidən çox müxtəlif mədəniyyət cəmiyyətləri, o cümlədən, rus, ukrayna, kürd, lak, ləzgi, slavyan, tat, tatar, gürcü, ingiloy, talış, avar, Ahıska türkləri, Avropa yəhudiləri, dağ yəhudilərinin, Gürcü yəhudiləri, alman, yunan və b. cəmiyyətlər  fəaliyyət göstərir. Ölkə üzrə belə cəmiyyətlərin sayı   daha çoxdur,  bir çox hallarda onlar etnik azlıqların kompakt yaşadığı    ərazilərdə mövcuddur. Azərbaycan Respublikası çoxsaylı etnik qrupların nümayəndələrinin kompakt yaşadığı,    həmin etnik qrupların maddi və mənəvi mədəniyyətini, dilini və özünü identifikasiyasını, tarixi yaddaşını və mentalitetini, etnik mənliyini qoruyub saxlayan çoxmillətli dövlətdir. Bu sırada dağ yəhudilərinin  Qırmızı Qəsəbə (Krasnaya Sloboda) məskənini, rus  molokan kəndlərini -  Saratovkanı, İvanovkanı, Nic Udi kəndini, dili, özünəməxsus adət və ənənələri ilə məşhur olan Xınalıq kəndini, eləcə də onlarla başqa yaşayış məntəqələrini misal gətirmək olar.   Azərbaycanda etnik azlıqlara yerli əhali ilə bərabər mədəni hüquqlar və ölkənin mədəni irsindən istifadə etmək hüququ verilib. Etnik azlıqların sıx məskunlaşdığı yerlərdə ümumtəhsil məktəblərinin ibtidai siniflərində ana dili tədris olunur; müvafiq dillərdə tədris proqramları və dərs vəsaitləri, folklor və poeziya topluları, bədii ədəbiyyat  nümunələri, qəzet və jurnallar nəşr olunur; dövlət milli teatrları və həvəskar yaradıcılıq kollektivləri fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda mövcud olan mədəni simbioz və ənənələrin müxtəlifliyi mənəvi və maddi mədəniyyətin tarixi abidələrində öz əksini tapmışdır.  Astara, Qax, Quba, Zaktala və digər rayonların tarix-diyarşünaslıq muzeylərində maddi mədəniyyət abidələrinin qorunması tədbirləri çərçivəsində onların ərazisində yaşayan etnik azlıqların irsini və adət-ənənələrini əks etdirən ekspozisiyalar təşkil edilir.      Azərbaycan xalqı tarixən üç dindən - Zərdüştilik, Xristianlıq və İslamdan    bəhrələnərək   həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq aləmdə    mədəniyyətlərarası kommunikasiyaların qurulmasında mühüm amil kimi çıxış edir. Azərbaycanda dünyanın bir çox çoxmillətli regionları üçün nümunəyə çevrilmiş xüsusi tolerantlıq və dinlərarası dialoq modeli  formalaşıb.(3, 95) Dövlət-din münasibətlərinin müasir Azərbaycan modeli çərçivəsində bütün dini konfessiyalar qanun qarşısında bərabər  status alıb. Ölkə vətəndaşlarının böyük əksəriyyətini təşkil edən müsəlmanların hüquqlarının təmin edilməsi ilə yanaşı, Azərbaycan dövləti   respublikada  olan  digər ənənəvi dinlərə də  hörmət və qayğı ilə    yanaşır. 

Azərbaycan  xalqının   humanizmi və  etibarlı olması bütün dünyaya məlumdur. Milli ənənələrimiz   Ümummilli  Lider  Heydər Əliyev tərəfindən  daim     qorunub, dəstəklənib  və inkişaf etdirilib. Heydər Əliyevin  uzaqgörən və  müdrik,   yüksək siyasi professionallıqla apardığı   daxili və xarici siyasət multikulturalizmin inkişafı və  ölkədə tolerantlığın  bərqərar olunması üçün  son dərəcə  möhləm zəmin yaratmışdı.  Ulu Öndərin   siyasəti onun layiqli davamçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezident İlham   Əliyev tərəfindən   davam edilir.  Azərbaycanda   millətlərarası münasibətlərdən danışarkən  beynəlxalq   səviyyədə qəbul  edilən sənədlər də qeyd  edilməlidir. Belə ki, milli siyasətin əsas müddəaları Azərbaycan Konstitusiyasında təsbit edilmişdir və ölkənin Konstitusiyası etnik, dini və irqi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşların bərabərliyini təmin edir. Azərbaycan Respublikasının milli siyasət konsepsiyası həm də BMT-nin “Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi”, Avropa Şurasının “Hüquqların və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi Konvensiyası”, BMTnin “Beynəlxalq İnsan Hüquqları Bəyannaməsi”, BMT-nin “İrqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında” Konvensiyası, BMTnin “İqtisadi hüquqlar, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt”, “Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Konfransının Yekun Aktı”, “Kopenhagen İclasının Müstəqil Dövlətlər Birliyinin üzvləri tərəfindən qəbul edilmiş ATƏT-in İnsan  Meyarı Konfransının” Sənədi, Avropa Şurasının “Milli Azlıqların Müdafiəsi üzrə Çərçivə Konvensiyası”, “Milli azlıqlara mənsub şəxslərin hüquqlarının təmin edilməsi haqqında Konvensiya”  kimi beynəlxalq sənədlərə əsaslanır.(3, 217)    Həmçinin, Azərbaycan Respublikasının milli siyasətinə dair mühüm dövlət sənədi-Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin  imzaladığı “ Azərbaycan Respublikasında yaşayan  azsaylı xalqlar və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi, dillərinin və mədəniyyətinin inkişafına dövlət dəstəyi haqqında” Fərmanı qəbul edilmişdir.  Başqa sözlə, milli azlıqların müdafiəsi Azərbaycan rəhbərliyinin həyata keçirdiyi siyasətin əsas istiqamətlərindən biridir. Prezident Administrasiyasında milli siyasət məsələləri üzrə dövlət müşaviri olmaqla xüsusi struktur yaradılıb və  analoji struktur Milli Məclisdə də fəaliyyət göstərir. Konstitusiyanın və qanunların verdiyi bərabər hüquq və imkanlardan istifadə edən müxtəlif xalqların nümayəndələri cəmiyyətin müxtəlif sahələrində səmərəli fəaliyyət göstərir, ölkənin inkişafına layiqli töhfələr verirlər. Belə ki, milli azlıqlar Azərbaycan Respublikasının hökumətində, digər dövlət strukturlarında təmsil olunurlar.  Milli Məclisdə ölkənin bir sıra etnik azlıqlarının, o cümlədən ruslar, ləzgilər, tatlar, talışlar, kürdlər və başqalarının nümayəndələri var,  Azərbaycanda   yaşayan etnik qrupların seçkilərdə iştirakında heç bir problem  yaranmır. Beləliklə,  Azərbaycan Respublikasında etnik müxtəlifliyin mövcudluğu üçün hər cür şərait yaradılmış və qorunub saxlanılmışdır. Lakin burada bir daha vurğulamaq lazımdır ki, mədəni müxtəliflik ölkəmizdə müxtəlif kimliklərin sadə əlavəsi kimi deyil, onları birləşdirən milli həmrəyliyin inkişafı üçün   gözəl mühit kimi  mövcuddur. Təsadüfi deyil ki,   həm birinci Qarabağ müharibəsində həm 44 günlük  müharibədə Azərbaycanda yaşayan  bütün xalqların nümayəndələri  mərdliklə  döyüşüb və    şanlı qələbəyə  layiqli töhfələr  veriblər,  vətən yolunda   canlarından belə keçiblər.  Başqa sözlə, Azərbaycan   etnik, dini və digər mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşlarının doğma vətəni, ümumi evi hesab olunur.

                                                                       РЕЗЮМЕ

    В  статье  говорится о   развитии мультикультурализма  в различных странах,  раскрывается  суть    понятия «мультикультурализм»,   основные  направления  и цель   политики мультикультурализма.   В статье  автором представлены различные модели  мультикультуральных обществ, в частности  раскрываются особенности  американской,   шведской, австралийской,   канадской  модели мульткультурального общества.  Автор подчеркивает,  что в Азербайджане   также   существует  собственная  модель   мультикультуралима,  признанная во всем мире.  Азербайджан  во все времена был  полиэтническим государством  и   права  национальных меньшинств  в этой  стране   никогда не ущемлялись. Более того,   в Азербайджане  в настоящее  время   национальные меньшинства    представлены  как  в Милли меджлисе, так  во всех   других  госструктурах.  Автор перечисляет различные  национальные культурные общества, функционирующие  в Азербайджане,   указывает, что  на национальных языках издаются   учебники,   художественная  литература,  периодические издания.  Политика мультикультурализма,  проводимая    Общенациональным лидером Гейдаром Алиевым, продолжается  cегодня Президентом Азербайджанской Республики Ильхамом Алиевым. Так, указом Президента Азербайджана  приняты и утверждены  правовые документы, закрепляющие права  национальных   меньшинств, проживающих в Азербайджане. В статье    приводятся документы, принятые  ООН и СЕ   в связи  с политикой мультикультурализма  во всем   мире, также   указывается, что   представители  всех народов  и этнических   групп  принимали  самое активное участие  как в Первой Карабахской   войне так в   44 дневной войне  против  агрессии со стороны Армении.  Это стало возможным  благодаря   продуманной  политике   государства,   и  народы, проживающие  на территории Азербайджана,  считают эту страну своей родиной.

                                                                    SUMMARY

In    article   the development of multiculturalism in various countries  is spoken  about ,     essence of   "multiculturalism" concept , the   directions and purpose of  multiculturalism policy is explained.  The author presents various models of multicultural societies,      characteristic  features of the American, Swedish, Australian, Canadian model of a multicultural society . The author  emphasizes    that Azerbaijan has its own model of multiculturalism, recognized throughout the world. Azerbaijan  was always   a multi-ethnic state and the rights of national minorities were never    infringed  here.  In Azerbaijan,  national minorities are represented   in the   Parliament  and in   other state structures. The author lists    national cultural societies functioning in Azerbaijan, points out that textbooks  and periodicals are published in national languages. The policy of multiculturalism pursued by the National Leader Heydar Aliyev is continued    by   President of  Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev. Thus, by decree of   President of Azerbaijan,   documents,    affirming  the rights of national minorities   in Azerbaijan were   approved.   It is pointed  out that   many   documents connected with the policy of multiculturalism  all over   the world are  confirmed  by  UN and the CE.  The representatives of all  ethnic groups took an active part   in   First Karabakh War and in   44-day war . This became possible thanks to the thoughtful policy of the state, and the peoples living in the territory of Azerbaijan consider this country their homeland.

                                     ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. Heydər Əliyev. “Müstəqillik yolu”. Seçilmiş fikirlər. Bakı, 1997, 136 s.

2.Cəfərov N. Azərbaycanşünaslığın əsasları. Bakı: Pedaqogika, 2005, 256 s.

3.Multikulturalizmə giriş. (Dərs vəsaiti) . Bakı, Mütərcim, 2018. 370 s.

4.Гасымова С. В. Философские особенности азербайджанского мультикультурализма.Сб. «Актуальные вопросы    общественных наук: социология,ролитология, философия, история».№5-6, (63), с.53-58, 2017г.

5.Мамедов А. Мультикультурализм – одно из самых важных направлений государственной политики в Азербайджане». Интервью. Баку 26 ноября АзерТадж.