1905-1906-جی ایللر کوتلوی قیرغین‌لار
- 24-02-2023, 19:26
- ИСТОРИЯ И ОБЩЕСТВО
- 0
- 698
Foto:google
1905-1906-cı illər kütləvi qırğınlar
Dr., Doç. Sübhan Talıblı
سبحان طالیبلی،
دوکتور، دوسئنت
-جی ایلده جعفر جاببارلینین باکیدا تؤردیلمیش قیرغین‌لارا عاید “1905-جی ایل” پیئسی
1905-1906-جی ایللرده جنوبی قافقازدا تؤره‌دیلن قیرغین‌لاری ماهیت اعتباریله ائرمنی‌لرین 20-جی عصرده آذربایجان‌لی‌لارا قارشی مرحله‌لرله حیاتا کئچیردیک‌لری ائتنیک تمیزلمه سیاستی‌نین ترکیب حیسه‌سی‌دیر. بؤیوک دؤولت‌لرین هرطرفلی دسته یی ایله ائرمنی سلاح‌لی دسته‌لری‌نین جنوبی قافقازدا تؤرتدیک‌لری غارت‌لر، سویغونچولوق، کوتلوی قیرغین‌لار، تئررور آکت‌لاری و قتل عام‌لار باره‌ده او دؤورون یئرلی و خاریجی مطبوعاتیندا، آیری-آیری مؤلف‌لرین اثرلرینده، خاطرلرینده تاریخی فاکت‌لار مؤوجوددور. تدقیقات‌لاردان، آرشیو ماتئریال‌لارین‌دان، او دؤورکی مطبوعات‌دان، یئری‌لی و خاریجی مؤلفی‌لرین اثرلرین‌دن معلوم اولور کی، ائرمنی‌لر 1905–1906-جی ایللرده جنوبی قافقازین 14 قضاسیندا (ایروان، ناخچیوان، شرور-دره لیه ز، ائچمیدزین، آلئکساندروپول، سورمه‌لی، شوشا، جاوانشیر، جبراییل، زنگه زور، گنجه، قازاخ، ارش، بورچا‌لی) و 8 شهرینده (باکی، ایروان، ناخچیوان، گومرو، شوشا، گنجه، قازاخ، تیفلیس) ائتنیک تمیزلمه و کوتلوی قتل عام‌لار تؤرتمیش‌لر. 1905-1906-جی ایللر سویقیریم‌لاری زامانی جنوبی قافقازدا 286 کند ویران ائدیلمیش و 8 شهر داغینتی‌لارا معروض قالمیش‌دیر. سویقیریم‌لار زامانی کند و شهرلرین تقریباً 200-و آذربایجان‌لی یاشاییش منطقه‌لری داغیدیلمیش و خارابالیغا چئوریلمیش، 15 مین‌دن آرتیق عائله (تقریباً 100 مین نفر) ائو-ائشیگین‌دن دیدرگین دوشموش، 10 مین نفردن آرتیق اینسان تلفاتی اولموش‌دور.
همین فاکت‌لاری ائرمنی مؤلف‌لری‌نین اؤزلری ده اعتراف‌لار ائدیردیلر. 1905–1906-جی ایللر سویقیریم‌لاری زامانی ائرمنی‌لرین تؤرتدیک‌لری وحشی‌لیک‌لر باره‌ده اصل آدی هوواننئس تئر-مارتیروسیان اولان، لاکین اثرلرینی “آ-دو” ایمضاسی ایله چاپ ائتدیرن ائرمنی مؤلف‌لی‌نین 1907-جی ایلده ایرواندا ائرمنی دیلینده چاپ ائدیلن ایری حجم‌لی “قافقازدا ائرمنی-تورک توققوشما‌لاری (1905-1906-جی ایللر) سندلی، ایستاتیستیک، توپوقرافیک ایضاحلارلا[1]” اثرینده 1905– 1906-جی ایللرده جنوبی قافقازین 12 قضاسیندا و 7 شهرینده باش وئرن قیرغین‌لار باره‌سینده خرونولوژی آردیجیل‌لیقلا معلومات وئرمیش‌دیر. ائرمنی مؤلفی ایستئپان زاواریان 1907-جی ایلده سانکت-پئتئربورقدا چاپ ائدیلن “قاراباغین اقتصادی شرایطی و 1906–1907-جی ایللر آجلیغی” اثرینده قئید ائدیر کی، 1905–1906-جی ایللرده شوشا قضاسیندا 12، جاوانشیر قضاسیندا 15، جبراییل قضاسیندا 5، زنگه زور قضاسیندا 43 موسلمان کندی،[2] عومومی‌لیکده ایسه همین بؤلگه‌لرده ائرمنی‌لر طرفین‌دن 75 کند داغیدیلمیش‌دیر. اثرلرینی “لئو” ایمضاسی ایله چاپ ائتدیرن ائرمنی تاریخ‌چی‌سی، اصلن شوشا‌دان اولان آراکئل باباخانیان 1925-جی ایلده تیفلیسده ائرمنی دیلینده ایشیق اوزو گؤرن “آنچیالیچ” (“کئچمیش‌دن”) آدلی اثرینده یازیر: “داشناکسوتیون”چولار زنگه زور قضاسیندا و دیگر قضا‌لارین کندلرینده ائله دهشت‌لی زوراکی‌لیق‌لار تؤرتدی‌لر کی، بونون تاریخده مثلی-برابری اولماییب. داشناک‌لار قاراباغدا “ائرمنیستان” یاراتماقلا، تورک‌لره قارشی “سیل-سوپور” سیاستی حیاتا کئچیریردی‌لر. لئونارد رامسدئن هارتیللین مؤلف‌لیگی ایله 1928-جی ایلده آبش-ین ایندیاناپولیس شهرینده چاپ ائدیلن “مئن آرئ لیکئ تهات” (“اینسان‌لار بئله ایمیش”) کیتابی هووانئس آپرئسیانین خاطره‌لری اساسیندا قلمه آلینمیش‌دیر. بو کیتابین ایکینجی آدی “1918–1920-جی ایللر آذربایجان حادثه‌لری بیر ائرمنی‌نین خاطره‌لرینده” آدلانیر. آذربایجان‌لی‌لارلا ائرمنی‌لرین قاریشیق شکیلده یاشادیق‌لاری خانکندیده 1892-جی ایلده دوغولان، ایلک تحصیلینی شوشادا آلان هووانئس آپرئسیان اؤز خاطره‌لرینده 1905–1906-جی ایللر و 1918–1920-جی ایللرده ائرمنی سلاح‌لی دسته‌لری‌نین قاراباغدا، ایروان قوبئرنیاسیندا و قارص ویلایتینده تؤرتدیک‌لری قیرغین‌لار و اینسانلیغا سیغمایان وحشیلیکلردن بحث ائدیر. ه.آپرئسیان خاطیرلاییر: “بو یئرلرین ساکین‌لری تورک‌لر و ائرمنی‌لردیر. اصلینده، بیر تورک یوردو اولان بو دیاردا ائرمنی‌لر گلمه ایدی‌لر. سایجا چوخلوق تشکیل ائدن موسلمان تورک‌لری آراسیندا بیر خریستیان آزلیغی حالیندا یاشاییردیق. ایرق-دین، عادت-عنعنه آیریلیق‌لارینین بو ایکی توپلوم آراسیندا یاراتدیغی مصافه هئچ زامان آرا‌دان گؤتورولمه میشدی.” آپرئسیان ائرمنی‌لرین روس اوردوسوندا خیدمت ائتدیک‌لرینی و یاخشی سیلاحلاندیق‌لارینی، ساکیت طبیعت‌لی تورک‌لرین ایسه عسگر آپاریلمادیق‌لارینی و بیچاق‌دان باشقا سلاح‌لارینین اولمادیغینی قئید ائدیر. 1905–1906-جی ایللر قیرغین‌لارین‌دان بحث ائدن آپرئسیان یازیر: “آرا بیر قدر ساکیتلشن کیمی، شوشانی یئنه گؤردوم. شهرین تورک محله‌سینده داش-کسک ییغین‌لارین‌دان باشقا بیر شئی قالمامیشدی. بوتون ائولر یاندیریلمیش، ساکین‌لری اؤلدورولموشدو. عینی حال خانکندیده کی تورک محله‌سی‌نین ده باشینا گلمیشدی[3]
” .
قئید ائدک کی، ائرمنی داشناک‌لاری تاریخی آذربایجان تورپاق‌لارینا یئرلش‌دیریلن گون‌دن[4] [5]تئررور، قتل عام و سویغین‌چی‌لار ائتمیش‌لر. بئله کی، “ائرمنی تشکیلات‌لارینین حرکت‌لری نتیجه‌سینده جنوبی قافقاز تئررورچو قروپلاشما‌لارلا دولموشدو. اونلار فعالیت‌لرینی بورادا داها دا گئنیشلندیرمیشدی‌لر.[6] 1904-جو ایل اوکتیابرین 6-دا شوشادا ژاندارما ظابطی پودشیوالوو، نویابر آییندا شوشا 2-جی حیسه‌نین پریستاوینین ترجومه‌چی‌سی حاجییئو اؤلدورولدو. آمازاسپ سروانچتیان نویابرین 10- دا آلئکساندروپول شهر پولیس پریستاوی ناشانسکینی اؤلدوردو. دئکابر آییندا پولیس ایشچی‌سی ساخاروو، شوشادا وئرگی اینسپئکتورو شئرباکوو، ائرمنی ایشینه خیانت ائتدیگی اوچون نوخادا وارتانوو، تئررور تشکیلات‌لارینا پول وئرمدیگی اوچون باکیدا تاجیر آ.آداموو ائرمنی تئررورچولاری طرفین‌دن قتله یئتیریلدی‌لر. کارصدا ژاندارما ایداره‌سی‌نین ترجومه‌چی‌سی قروزدئو، ائچمیادزین قضاسیندا ائرمنی کیلسه‌سی‌نین املاکینی محافظه ائدن ساوین، ائشمیادزین شهرینده محافظه‌چی قونچارئنکو، واقارشاپات کندینده مولک آلماق ایسته‌ین ائرمنی ایستئپان کئقاموو، کارس ویلایتینده ائرمنی کیلسه‌سی‌نین مولکونون دؤولت خزینه‌سینه کئچمه‌سینه دایر مکتوبا ایمضا ائدن بیر ائرمنی، ائچمیادزین پریستاوی قولیئ‌لی، داشناکسوتیونون پلان‌لارینی حاکمیت اورقان‌لارینا وئردیگی اوچون ائچمیادزینده کوچه‌ده بیر ائرمنی آروادی ایله بیرلیکده، کارصدا پولیس ایشچی‌سی خئرخولیدزئ ائرمنی تئررورچولاری طرفین‌دن اؤلدورولدولر”. [7]
1905-1906-جی ایللر ائرمنی-موسلمان ایغتیشاش‌لاری نتیجه‌سینده ایروان و یئلیزاوئتپول (گنجه) قوبئرنیا‌لاری اراضی‌سینده 200-دن آرتیق آذربایجان‌لی یاشاییش منطقه‌سی‌نین ویران ائدیلمیش، اها‌لی‌سی ائتنیک تمیزلنمه‌یه و کوتلوی قیرغین‌لارا معروض قالمیش‌دیر. ایروان قضاسینین آشاغی قمرلی کندینده آنا‌دان اولان او.هاروتیونیان 1956-جی ایلده ایرواندا روس دیلینده چاپ اولونموش “ووسپومینانیئ” مئمواریندا شاهیدی اولدوغو قمرلی بؤلگه‌سینده داشناک‌لارین تؤرتدیک‌لری وحشیلیکلردن بحث ائدیر. او، داشناک‌لارین “داها چوخ تورکو اؤلدور، تالان ائت، هئچ کیمه رحم ائتمه!” شعاری آلتیندا حرکت ائتدیک‌لرینی یازیر. او.هاروتیونیان داشناک‌لارین ائرمنی کندلرینی گزه‌رک اهالینی سیلاحلاندیردیق‌لارینی، دینج موسلمان اها‌لی‌سینی اؤلدوردوک‌لرینی و کندلری یاندیردیق‌لارینی یازیر. او.هاروتیونیان داشناک‌لارین سلاح ساری‌دان کورلوق چکمه دیک‌لرینی، جانیشین وورونسوو–داشکووون خصوصی ایجازه‌سی و ائرمنی یئپیسکوپ‌لاری خورئن و سورئنین مووکیل‌لری طرفین‌دن تأمین اولوندوق‌لارینی قئید ائدیر. [8]
والئهوغ‌لو ف. “تیفلیس قوبئرنیاسیندا آذربایجان‌لی‌لارا قارشی 1905-جی ایل کوتلوی قیرغین‌لاری” آدلی کیتابی گورجوستان میللی تاریخ آرخیوینده ساخلانیلان سندلر، رسمی یازیشما‌لار، تیفلیسده 1905-1906-جی ایللرده نشر اولونان گورجودیل‌لی “ایوئریا”، “تسنوبیس پورتسئ‌لی” (“معلومات ورقه‌سی”) و روسدیل‌لی “ووزروژدئنیه” (“دیرچلیش”)، “تیفلیسسکی لیستوک” (“تیفلیس ورقه‌سی”)، “نووویئ اوبوزرئنیئ” (“یئنی ایجمال”)، “کاوکاز” قزئت‌لری، ائله‌جه ده همین دؤورده یاشامیش تانینمیش اجتماعی خادیم‌لرین خاطره‌لری اساسیندا 1905-جی ایلده تیفلیس قوبئرنیاسیندا باش وئرمیش ائرمنی-آذربایجان‌لی موناقیشه‌سی حاقیندا تاریخی گئرچک‌لیک‌لرین اوزه چیخاریلماسین‌دان، اونون سبب و نتیجه‌لری‌نین اؤیرنیلمه‌سین‌دن عبارت‌دیر. اثرده بیرینجی روس اینقیلابی و ایلک قانلی ائرمنی-آذربایجان‌لی موناقیشه‌سی، غربی آذربایجاندا قتل عام‌لار، تیفلیس قیرغین‌لاری، بورچا‌لیدا خالق حرکاتی، صلح قورولتایی، (20 فئورال – 6 مارت 1906-جی ایل)، 1905-1906-جی ایل حادثه‌لری یازارلاریمیزن گؤزو ایله، گورجو و ائرمنی قزئت‌لری‌نین سؤز آتیشماسی، تیفلیسین بعضی کوچه، پروسپئکت و میدان‌لارینین XX 20-جی عصرین اول‌لرین‌ده کی و ایندیکی آدلاری و مسئله‌لر اؤیرنیلمیش‌دیر. مؤلف اثرده 22-30 نویابر 1905-جی ایلده تیفلیس شهرینده باش وئرمیش قانلی حادثه‌لرین گئنیش ایشیقلاندیریلماسی زامانی حادثه‌لرین خرونولوگیاسینی، تیفلیس قیرغینی ارفه‌سی و سونراسی جریان ائتمیش اجتماعی-سیاسی پروسئس‌لر و حادثه‌لری، تیفلیس قوبئرنیاسیندا آذربایجان‌لی‌لارا قارشی 1905-جی ایل کوتلوی قیرغین‌لاری، تیفلیس اولای‌لارینین جنوبی قافقازین دیگر شهر و بؤلگه‌لرینده، خصوصن ده اطراف قضا‌لاردا باش وئرمیش ائرمنی-آذربایجان‌لی توققوشما‌لاری ایله باغ‌لی‌لیغینی، اولای‌لاردا آدلاری چکیلن تاریخی شخص‌لرین کیم‌لیگی‌نین، ترجومه یی-حالینین دقیقلشدیریلمه‌سینی، باش وئرن‌لره دایر گورجو ضیا‌لی‌لارینین و گورجو ایجتیماعیتی‌نین مؤوقعیی‌نین آیدینلاشدیریلماسینی؛ موضوعنون تدقیقینه ماکسیمال درجه‌ده بی طرف یاناشیلماسی و بونون اوچون ایستینادلاردا بیرباشا موناقیشه طرفی حساب اولونمایان قوروم‌لارا مخصوص گورجودیل‌لی و روس دیل‌لی منبع‌لره اوستونلوک وئرمیش‌دیر[9]
ائرمنی‌لرین تورک دوشمن‌چی‌لیگی، میللی و اقتصادی کاراکتئرلی ضدیت‌لر 1905-جی ایل فئورال حادثه‌لرینه گتیریب چیخاردی. اؤلکه‌دکی اینقیلابی حرکات ایسه اونا الوئریش‌لی زمین یارادیردی. ائرمنی‌لر اینقیلا بی حرکاتدا داها فال ایدی‌لر. باریت چللیی حالینا گلمیش جنوبی قافقازدا کوتلوی قیرغین‌لارین باشلاماسی اوچون یالنیز بیر بهانه لازیم ایدی. بئله بیر بهانه 1905-جی ایلده روسیادا قاریشیق‌لیق زامانی تاپیلدی. داشناکسوتیون بو قاریشیق‌لیق‌دان ایستیفاده ائده‌رک “ائرمنی مسئله‌سی”نین هل‌لی یولوندا داها بیر آددیم آتدی[10].
قئید ائدک کی، 1905-1906-جی ایللر ائرمنی-موسلمان داواسی، خصوصیله‌ده ائرمنی‌لر تورک-موسلمان اها‌لییه قارشی سویقیریم‌لار نتیجه‌سینده باکی شهرینده قیرغین‌لار: 1-جی باکی قیرغین‌لاری 6-9 فئورال 1905-جی ایلده؛ 2-جی باکی قیرغین‌لاری 20-30 آوقوست 1905-جی ایلده.؛ 3-جو باکی قیرغین‌لاری 20-25 اوکتیابر 1905-جی ایلده، ایروان شهرینده قیرغین‌لار: 1-جی ایروان قیرغین‌لاری 20-22 فئورال 1905-جی ایلده؛ 2-جی ایروان قیرغین‌لاری 23-26 مای 1905-جی ایلده؛ 3-جو ایروان قیرغین‌لاری 18 سئنتیابر 1905-جی ایلده؛ 4-جو ایروان قیرغین‌لاری 27 مای، 8-9 ایون 1906-جی ایلده.؛ ناخچیوان قضاسیندا قیرغین‌لار: ناخچیوان چایینین آشاغی حیسه‌سینده، هم ده شهرده جهری چایینین منبیینده 5-12 مای 1905-جی ایلده؛ ناخچیوان چایینین یوخاری حیسه‌سینده، الینجه چایینین منسبینده، شوروت کندی و گیلان چایی هؤوزه‌سینده 12-18 مای 1905-جی ایلده؛ ناخچیوان شهرینده 26-30 نویابر 1905-جی ایلده؛[11] شرور-درلیزده قیرغین‌لار: 29-31 مای 1905-جی ایلده شروردا؛ مای-یول 1905-جی ایلده درلیزده؛ اوکتیابر 1905-جی ایلده درلیزده؛ ایروان قضاسیندا قیرغین‌لار: 1905-جی ایلین مای-یون آیلاریندا؛ ائچمیدزین قضاسیندا قیرغین‌لار: 24 مای-5 یون 1905-جی ایلده؛ سورمه‌لی قضاسیندا قیرغین‌لار: 2-4 یون 1906-جی ایلده؛ گنجه شهرینده قیرغین‌لار: 18-23 نویابر 1905-جی ایلده؛ ارش قضاسیندا قیرغین‌لار: 28 نویابر 1905-جی ایلده؛ شوشا قضاسیندا قیرغین‌لار: 16-22 آوقوست 1905-جی ایلده؛ 12-22 یول 1906-جی ایلده؛ خوجا‌لیدا: آوقوست-نویابر 1905-جی ایلده؛ 12-18 یول 1906-جی ایلده؛ جاوانشیر قضاسیندا: 28 نویابر 1905-جی ایلده؛ زنگزور قضاسیندا: یون-دئکابر 1905-جی ایلده؛ 29 یول-29 آوقوست 1906-جی ایلده؛ قازاخ قضاسیندا: 18-28 نویابر 1905-جی ایلده؛ تیفلیس شهرینده: 20-29 نویابر 1905-جی ایلده باش وئرمیش‌دیر. [12]
1905-1906-جی ایللرده باش وئرمیش فاجعه‌لرین بیلاواسیطه شاهیدی اولموش مؤلف‌لرین اثرلری همین دؤور تاریخ‌شوناس‌لیغی، هم ده فاکت باخیمین‌دان چوخ موهوم منبع‌دیر. خصوصیله ده محمد سید اوردوبادی‌نین “قانلی ایللر” (1905-1906-جی ایللرده قافقازدا باش وئرمیش ائرمنی -موسلمان داواسینین تاریخی) و میر مؤحسون نووابین “1905-1906-جی ایللرده ائرمنی-موسلمان داواسی” [13] اثرلری همین قانلی حادثه‌لره ایستر تاریخی و علمی حقیقت‌لر باخیمین‌دان، ایسترسه ده فاکتیکی ماتئریال‌لارین زنگین‌لیگی باخیمین‌دان اهمیت‌لی‌دیر. بون‌دان باشقا چار روسیاسی دؤورونون آرخیو سندلری، آذربایجان رئسپوبلیکاسی تاریخ آرخیوی‌نین فوندلاریندا ساخلانیلان سندلر، آذربایجان و خاریجی مؤلف‌لرین آذربایجان، روس، ائرمنی و اینگیلیس دیلینده فاکتیکی ماتئریال‌لار اساسیندا یازدیق‌لاری اثرلر و دؤوری مطبوعاتدا ماتئریال‌لاری 1905-1906-جی ایللرده باش وئرمیش فاجعه‌لر حاقیندا معلومات اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر.
خصوصیله قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، آذربایجان رئسپوبلیکاسینین پرئزیدئنتی حیدر علیئوین 1998-جی ایل مارتین 26-دا “آذربایجان‌لی‌لارین سویقیریمی” حاقیندا وئردیگی فرمانینین ائرمنی‌لرین جینایتکار و تئررور عمل‌لری‌نین بئین الخالق تشکیلات‌لارا و دونیا ایجتیمایتینه چاتدیریلماسی باخیمین‌دان چوخ بؤیوک تاریخی، سیاسی و حقوقی رولو اولوب.[14] 1905-1906-جی ایللرده جنوبی قافقازدا تؤره‌دیلن قیرغین‌لار ماهیت اعتباریله ائرمنی‌لرین 20-جی عصرده آذربایجان‌لی‌لارا قارشی مرحله‌لرله حیاتا کئچیردیک‌لری ائتنیک تمیزلمه سیاستی‌نین ترکیب حیسه‌سی‌دیر.[15] 1905-1906-جی ایللر ائرمنی-موسلمان ایغتیشاش‌لاری نتیجه‌سینده ایروان و یئلیزاوئتپول (گنجه) قوبئرنیا‌لاری اراضی‌سینده 200-دن آرتیق آذربایجان‌لی یاشاییش منطقه‌سی ویران ائدیلیب، اها‌لی‌سی ائتنیک تمیزلنمه‌یه و کوتلوی قیرغین‌لارا معروض قالیب. 
فیکیرمجه، هم یئرلی، هم ده دونیا ایجتیمایتینه 1905-1906-جی ایللرده آذربایجان‌لی‌لارین کوتلوی قیرغین‌لارینی، 1918-جی ایلده آذربایجان‌لی‌لارین سویقیریمینین باش وئردیگی تاریخی شرایطی، تورک-موسلمان اها‌لییه قارشی تؤردیلمیش سویقیریمین سبب‌لرینی، ماهیتینی، نتیجه‌سینی، ائرمنی-داشناک، بولشئویک و خاریجی قوه‌لری‌نین تاریخی مقصدلرینی ائرمنی تجاووزکارلارینین چیرکین نیت‌لری‌نین حیاتا کئچیریلمه‌سینه هاوادارلیق ائدن رئگیونال و بئین الخالق قوه‌لرین مقصدلرینی، موستقیل آذربایجان رئسپوبلیکاسینین آذربایجان‌لی‌لارین سویقیریمی ایله باغلی حیاتا کئچیردیگی تدبیرلرین ماهیتینی و اهمیتینی، بئین الخالق عالمه آذربایجان‌لی‌لارین سویقیریمینا عاید تاریخی فاکت‌لاری ایضاح ائتمه یی، آذربایجان‌لی‌لارین سویقیریمینا عاید هم آذربایجان، هم ده خاریجی دیل‌لی منبع شوناسلیغا، تاریخشوناسلیغا، آرخیو ماتئریال‌لارینا، علمی ادبیاتا، دؤورو مطبوعاتا، فوتولارا، آخج-نین فؤوق العاده تحقیقات کومیسسیاسینین ماتئریال‌لارینی، ائله‌جه ده تاریخی سندلردن چیخیش ائده‌رک آذربایجان‌لی‌لارین سویقیریمینی بشرییته قارشی جینایت فاکتی کیمی اساسلاندیرماغی، باکی، قوبا، شاماخی، شرقی آنادولو، ناخچیوان، زنگه زور، سالیان، نئفتچالا، لنکران، ایروان، خوی، سالماس، اورمیا بؤلگه‌لری‌نین شهر، قصبه، کندلرینده و دیگر بؤلگه‌لرده باش وئرمیش سویقیریم‌لاری، 1920-جی ایل آپرئل ایشغالینی، 1948-1953-جو ایللرده آذربایجان‌لی‌لارین ایریوان‌دان دئپورتاسیاسینی، 1998-جی ایل حادثه‌لری، قاراباغ‌داکی ائرمنی ایشغا‌لی، تجاووزو و سوقیریم‌لاری حاقیندا تاریخی حقیقت‌لری اطرافلی شکیلده چاتدیریلماسی سؤن درجه موهوم و اهمیت‌لی‌دیر.
ادبیات:
[1] A-do. Qafqazda еrməni-türk toqquşmaları (1905-1906-сı illər). Sənəddli, statistik, topoqrafik izahlarla (еrməni dilində). Ayvazyanlar və Nazaryanlar mаtbəəsi. İrəvan, 1907.
[2] Mustafa N.Y. “Ermənilərin İrəvan quberniyasında və Zəngəzur qəzasında törətdikləri terror və qırğınlar: 1905-1906. Bakı: Elm və təhsil. – 2022. - 400 s.
[3] Mustafa N.Y. Azərbaycanlılara qarşı törədilən kütləvi qırğınlar barədə erməni etiraflar // Xalq qəzeti. - 2020. - 26 aprel. - № 80. - s. 7.
[4] Величко Василь Львович. Кавказ: русское дело и междуплеменные вопросы. (Санкт-Петербург. 1904). Баку: Элм. 1990. – 224 c.
[5] Шавров Н.Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам. С. Петербург, 19l1.
[6] Чавчавадзе И. Армянские ученые и вопиющие камни. Баку, Элм, 1990, 148 с.
[7] Qasımlı M.C.“Erməni məsələsi”ndən “erməni soyqırımı”na: gerçək tarix axtarışında (1724-1920). – Bakı: Mütərcim, 2014. – s. 83-84.
[8] Mustafa N.Y. Azərbaycanlılara qarşı törədilən kütləvi qırğınlar barədə erməni etiraflar // Xalq qəzeti. - 2020.- 26 aprel. - № 80. - s. 7.
[9] Valehoğlu F. Tiflis quberniyasında azərbaycanlılara qarşı 1905-ci il kütləvi qırğınları. Bakı: Turxan NPB, 2013. – 240 s.
[10] Qasımlı M.C. “Erməni məsələsi”ndən “erməni soyqırımı”na: gerçək tarix axtarışında (1724-1920). – Bakı: Mütərcim, 2014. – s. 88
[11] Mustafayev A.N. Ermənistanın soyqırım və deportasiya siyasətində Naxçıvan. ADPU-nun nəşriyyatı, Bakı: 2013, s. 32-40
[12] Cəbrayılov İ.H., Talıblı S.Ə. Azərbaycanlıların soyqırımı” (050113- “Tarix müəllimliyi ixtisası üçün”) fənninin proqramı. Bakı: BQU, - 2020, - s. 80-127.
[13] Mir Möhsün Nəvvab. 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası. Bakı: Azərbaycan. nəşriyyatı, - 1993, -128 s.
[14] Talıblı S.Ə. Azərbaycanlılara qarşı törədilmiş soyqırımını tarixi mənbələr də sübut edir - https://sia.az/az/news/politics/861485.html
[15] Talıblı S.Ə. Ermənilərin Azərbaycana qarşı əsassız torpaq iddiaları və Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonların işğalı. Tehran: “XUDAFƏRİN”; aylıq türkcə-farsca elmi, mədəni, ictimai dərgi, No 187, sentyabr 2020, s. 25-34.
Fotolar:google
Mənbə:Xudafərin jurnalı
