ƏMİRƏLİ TİHİRCALVİ (Ləzgi şairlərinin Azərbaycan dilində yaradıcılığı)

Foto:Google

Zuxul çayının yaxasında, dəniz səviyyəsindən 1500 metr yüksəkdə yerləşən Tahircal (ləzgicə Tihircal) Qusar rayonunun qədim kəndlərindəndir. Arxeoloqlar onun 4-5 min illik tarixə malik olduğunu göstərirlər.

Maddi-mədəniyyət abidələri ilə zəngin olan bu qədim yurd yüz illər boyu söz, sənət ocağı kimi də tanınmışdır. Ləzgi şifahi xalq ədəbiyyatı xəzinəsinə yüzlərlə folklor nümunələri bəxş etmiş tahircallılar lətifə ustası kimi tanınmışlar. Təbiətən zarafatcıl olan tahircallılann gülməli əhvalatları məzəli şəkildə danışmaqda tayı-bərabəri yoxdur. Kəndin yaşlı qadınlarının əksəriyyətinin bədahətən bayatı demək istedadı var.

Tahircallılar qədim zamanlardan oxumağa meylli olmuşlar. Əvvəllər burada məscidlərin nəzdində məktəblər fəaliyyət göstərmişdir. Orta əsrlərdə həmin məktəblərdə dərslər ləzgi və ərəb dillərində keçilirdi. Kənddəki 3 məsciddən biri Azərbaycanda nadir təsadüf olunan səkkizguşəli məscid idi.

Tahircallı din xadimlərindən mütərəqqi fikirləri ilə seçilən, yeni nəslin maariflənməsi üçün bütün səy və bacarıqlarını sərf edən Mehəmmədzərif əfəndi və Kərim əfəndi ilə bağlı kənddə maraqlı xatirələr danışılır. VIII əsrdə Şam şəhərindən buraya köçmüş Mollalar nəslinin nümayəndəsi Məhəmmədzərif əfəndi uzun illər Tahircal kənd məscidinin axundu olmuş, müdrik və savadlı din xadimi kimi şöhrəti uzaqlara yayılmışdır. Sonralar o, Quba qazısı teyin edilmişdir. Onun yazdığı “Ərəb dilinin stilistikası” kitabından dərs vəsaiti kimi istifadə olunmuşdur.

Tahircal kəndini məşhurlaşdıranlar arasında söz-sənət adamlarının xüsusi rolu olmuşdur. Belələrinə XIX əsr şairləri Əmirəli Tihircalvini və Əmiraslan Ganidini, Aşıq Orucu və başqalarını misal göstərmək olar.

XIX əsr ləzgi ədəbiyyatının görkəmli nömayəndələrindən biri, zəngin və çoxşaxəli yaradıcılığa malik Əmirəli Tihircalvi 1790-cı ildə indiki Qusar rayonunun Tahircal kəndində anadan olmuşdur. Uşaqlıqdan fitri istedadı ilə seçilən Əmirəli ilk təhsilini Quba mədrə¬səsində məşhur ləzgi alimi Hacı Məhəmməd Qələbidən almışdır. Onun bir şəxsiyyət kimi yetişməsində, dünyagörüşünün formalaşmasında bu mədrəsə böyük rol oynamışdır. Oranı bitirdikdən sonra Əmirəli Hacı Məhəmməd Çələbinən məsləhəti ilə təhsilini Dağıstanın Vini Yarağ mədrəsəsində davam etdirmişdir.

Vini Yarağ mədrəsəsi o vaxtlar “Qafqazın ərəb dili akademiyası” kimi nəinki Dağıstanda, o cümlədən bütün Qafqazda məşhur idi. Onu müridizmin banisi, İmam Şamilin müəllimi olmuş məşhur ləzgi alimi Şeyx Məhəmməd Yaraği təşkil etmişdi. Burada dərslər ləzgi və ərəb dillərində keçilir, dini elmlərlə yanaşı, dünyəvi elmlər də tədris olunurdu.

Mədrəsədə təhsil aldığı illərdə Əmirəli Şamillə, eyni zamanda tanınmış ləzgi alimi Alqadar Abdullahla və məşhur Azərbaycan tarixçisi Abasqulu ağa Bakıxanovla da dostluq edir.

Əmirəli Tihircalvi tarixə Quba üsyanının rəhbərlərindən biri, eləcə də İmam Şamilin cəsur müridlərindən biri kimi düşmüşdür. Qafqaz müharibəsində Şeyx Şamillin məğlubiyyətindən sonra Əmirəli onun əqidə yoldaşlarından biri kimi sürgün edilmişdir. Lakin məhrumiyyətlər dolu sürgün həyatı şairin iradəsini qıra bilməmiş, əksinə, şair qələmə daha möhkəm sarılmışdır. Böyük maarifçi olan Əmirəli Tihircalvi sürgündən qayıtdıqdan sonra Küre mahalında mədrəsə açaraq, yoxsul uşaqlarını buraya cəlb etmişdir.

1846-cı ildə o, Abasqulu ağa Bakıxanov və Alqadar Abdullahla birlikdə həcc ziyarətinə yola düşür. Məkkə ile Mədinə arasında baş verən təbii fəlakət nəticəsində Əmirəli və A.Bakıxanov həlak olur və “Fatimə dərəsində basdırılır. Sağ qalan Alqadar Abdullah isə vətəninə qayıtdıqdan sonra dostlarının xatirəsini əbədiləşdirir.

Hələ yeniyetmə yaşlarından ləzgicə və azərbaycanca yazdığı lirik şeirləri ilə tanınan Əmirəlinin Yarağ mədrəsəsində ustadı Məhəmməd Yarağinin sayəsində Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında geniş bilgilər əldə etdiyi məlumdur. O, burada ərəb dilinə elə mükəmməl yiyələnmişdi ki, bu dildə şeirlər yazmağa başlamışdı.

Əmirəli Tihircalvinin Azərbaycanın və Dağıstanın müxtəlif bölgələrində keçirilən şeir məclislərində fəal iştirak etdiyi haqqında maraqlı məlumatlar var. Azərbaycan Respublikasının Əlyazmalar Fondunda qorunub saxlanan onun əsərlərində yüksək sənətkarlıq hiss olunur. Azərbaycanca qələmə aldığı poeziya nümunərində şairin bu dilin incəliklərini dərindən bildiyi, klassik şeir öslublarına vaqif olduğu duyulur.

Şairin poetik yaradıcılığında diqqət çəkən məqamlardan biri onun fəlsəfi düşüncələridir. Müdrik kəlamlar, el deyimləri və xalq dili ilə zəngin olan bu şeirlər dövrlə, zamanla səsləşməsi ilə səciyyələnir. Əmirəli Tihircalvinin yaradıcılığının Azərbaycanda və Dağıstanda kifayət qədər tədqiq olunmaması təəssüf doğurur.

Filologiya elmləri doktoru Mövlud Yarəhmədov 1987-ci ildə Bakıda çap etdirdiyi “Dağıstan töhfələri” kitabında Əmirəlinin 21 şerini vermişdir. Son illər müxtəlif cünglərden şairin 100-ə yaxın şeri üzə çıxmışdır. Onun “Yana-yana”, “Müxənnət”, “Deyə-deyə”, “Ay fələk”, “Nədi”, “Divanələr” kimi şeirləri xalq arasında geniş yayılmışdır.

Aşağıda oxuculara şairin bir neçə şerini təqdim edirik.

Sədaqət KƏRİMOVA

OLMAZ

Zimistan elində bənd olan könül,

Demə daha bağça olmaz, bar olmaz.

Qarğa yuvasında qarğa bəslənər,

Tərlan yuvasında əsla sar olmaz.

Əgər haqdan bir iş gəlsə başına,

Məzəmmət eyləmə sən yoldaşına.

Arxalan qohuma, həm qardaşına -

Yaddan sənə yaxın vəfadar olmaz.

Hər kim istər insanlığın yeridə,

Qulaq versin nəsihətə, öyüdə.

Nə qədər də qulluq etsən söyüdə,

Ondan sənə heyva olmaz, nar olmaz.

Səyyah tək dolanıb gəzdim dünyanı,

Təcrübə eylədim neçə insanı,

Əsillidən gözlə ədəb, ərkanı,

Bədəsildə həya olmaz, ar olmaz.

Mən Əmirəm, haq badəsin içmişəm,

Dost yolunda canı-başdan keçmişəm,

Çoxlarının halın ölçüb-biçmişəm,

Hər namərddən sirdaş olmaz, yar olmaz. 

DANIŞAR

Dindirməyin hərcayini görəndə,

Ağzın açsa ordan-burdan danışar,

Özü qanmaz əlif nədir, bey nədir,

Özgələrə göydən-yerdən danışar.

Küçələrdə daim öyər özünü,

Basmaqdan, kəsməkdən söylər sözünü,

Pişikdən də qorxub qırpar gözünü, 

Bəbirdən, pələngdən, şirdən danışar.

İnanmaz heç kəsin deyən sözünə,

İstər əyrisinə, istər düzünə,

Aylar ilən su dəydirməz üzünə, 

Durar övliyadan, pirdən danışar.

Başında yox adamlığın əsəri,

Özün soxar lap hamıdan içəri,

İşıqlı dünyadan olmaz xəbəri,

Xalqa axirətdən, gordan danışar.

Əmir deyər: dəli könlüm coşanda,

Eşqin piyaləsi dolub daşanda,

Namərdin əlinə dövran düşəndə

Heç özü də bilməz: hardan danışar.

DEYƏ-DEYƏ

Gülündən ayrılan o şeyda bülbül

İndi ağlar bahar, bar deyə-deyə.

Mənsur kimi axır dardan asıldım,

Dünya neçün oldu dar deyə-deyə.

Dərd əhlini gördüm, tez yoldaş oldum,

Halın sorub mən özüm də baş oldum.

Necə dürlü bəlalara tuş oldum,

Həqiqət divanı var deyə-deyə.

Sellər kimi qayalara vuruldum,

Haq yolunda nizə kimi quruldum,

Carmıxa çəkildim, bəndə vuruldum

Hanı namus, qeyrət, ar deyə-deyə.

Məntək hicrə yanıb bir neçə ustad,

Qoyuban getdilər dünyada bir ad,

Leyli ilə Məcnun, Şirinlə Fərhad – 

Onlar da getdilər yar deyə-deyə.

Axırda Əmiri yetirdin dada,

Səndən qeyri kimə gedim imdada?!

Şükr elərəm calalına, ya xuda,

Heyvadan da oldum nar deyə-deyə.

MƏNDƏN

Fələyin əlindən şikayətim var,

Ayırdı bağçanı, bağı da məndən.

Dostumu ağlatdı, düşmənim güldü,

Gör necə kam aldı yağı da məndən.

Yaşılbaş sonalı göllərim hanı?

İgidlər məskəni ellərim hanı?

Çiçəkli, çəmənli çöllərim hanı?

Ayırdı o gözəl çağı da məndən.

Çağırram hər zaman salıban yada,

Ey bizləri verən, gəl, yetiş dada,

Sənə qurban olum, ey lütfi əda,

Bilməm niyə küsüb sağı da məndən.

Qədəm basıb dost bağına girəydim,

Siyah zülfün dal gərdənə sərəydim,

Hərdəm əlvan şamamasın dərəydim,

İmdi cığa qıldı tağı da məndən.

Mən Əmirəm, ayrı düşdüm gülümnən,

O həsrətli vətənimdən, elimnən,

Zalım fələk, nə qəsdin var mənimlən? – 

İstəməz əl çəkə dağı da məndən.