Седакьет КЕРИМОВА: ИТИМ

– Ви тӀвар вуч я?

– Гьайбат.

– Вун нин хва я?

– Сагьибатан.

– Вахъ буба авани?

– Ава.

– Адан тIвар вуч я?

– …

– Вун чи кIвализ къведани?

– Де туна гьикI къведа зун? Адан язух тушни? Бади ам гатазвайд йе...

– Вучиз?

– Эрекь хъвайила ам аси жезва ман...

– Ваз диде пара кIанзавай хьтинди я.

– Бес кIандачни?!

– ЧIехи хьайила вакай вуж жеда?

– Итим. За эрекь хъвадач, кIвал эцигна жуван де хуьда, адаз хъсан пекер къачуда. Деди тIуьрай лугьуз, жуван сусав дадлу хуьрекар чраз тада.

КцIарин дагъдин хуьрерикай сада вад йиса авай са гада аялдихъ галаз хьайи и ихтилат завай къедалди рикIелай алудиз жезвач. Тандал цIуру пекер алай, вилера гъам авай, вич бицӀек яз чIехибуру хьиз фагьумзавай адан гафар гьелени зи япара ама. Звериз-калтугиз, кстахвилер ийизвай вичин таяр-туьшерилай тафаватлу яз багъдин са пIипIе метIер къужахда кьуна ацукьнавай, са квекай ятIани хияларзавай ада.

Сад лагьай гъилера а кIвале цIуд йис инлай вилик хьанай зун. Чи миресдин хцин мехъер тир. Эл алахьзавай и мярекатдиз атанвай мукьва-кьилияр, къуншияр, хуьруьнвияр акьван бахтлу тир хьи. ЦӀийи свас тир Сагьибат тӀанурдай цӀийиз акъатнавай тӀунутӀдиз ухшар тир. Дагъви рушариз хас кьакьан буйдин, бубу хьтин яру хъуьхъверин, расу чӀарарин и руш, на лугьуди, пагьливандин ухшар авай Тейфур паталди халкьнавай. Гзафни-гзаф кьазвайбур тир свасни чам. Вирида абуруз рикӀин сидкьидай алхишар ийизвай.

Тейфурани Сагьибата хъсан квал-югъ туькӀуьрнава, кьведни зегьметдал рикӀ алайбур я, абуру фермервал ийиз, гьасил авур картуфарни келемар маса гуз, чпин вири крар гуьнгуьна хутунва, – лугьудай хуьруьнвийри. Галаз-галаз кьуд хва ханвай Сагьибат яран дидедини яран бубади гъилерал хуьзвай, абурун арада чӀехи хатур-гьуьрмет авай. Са гафуналди, гьар гьи вахтунда хьайитӀани хзандин анжах хуш суракьар агакьдай чав. Кьве хъсан хзандин велед масакӀа яшамиш хьун мумкин туш эхир, – лугьудай чна.

Ахпа чи япарихъ “Тейфура хъвазва” лагьай гафар галукьна. КӀвенкӀве и гафар са акьван кваз кьунач чна. Гила хъван тийизвайди вуж я? Кьуьзуь-жегьил – вири эрекьдин есир хьанвач кьван? – фикирдай гагь-гагь чна. Анжах чи миресдин хци масакIа хъвазвай кьван. Кьил-кьилел алачиз, чилел ярх жедалди эрекьдилай гъил къачузвачир ада. Гьар гъилера, пиян хьайила, юлдашри ам кӀвализ хутахзавай. Гьикьван ахмурар авуртӀани, ички терг ийизвачир ада.

Авайни-авачир са хва пияниска яз вилералди акур хайибурувай и дерт эхиз хьанач. Эвел буба, гуьгъуьнлай диде рагьметдиз фена Тейфуран. Кьуд гада аялдин диде тир Сагьибат пияниска гъуьлуьн гъиляй ажуз хьана.

Мукьвара мад гъилера гьа хуьруьз фенай зун. Миресдин кӀвалив агакьдайла, къуьнел квар алаз булахдилай хквезвай са яхун дишегьлидивай жузуна за:

– Яраб Сагьибат кӀвале аватӀа?

Дишегьлиди квар чилел эцигна лагьана:

– Квез зун чир хьаначни? Сагьибат зун я ман.

Зун пагь атӀана амукьна. 10 йис инлай вилик чаз акур а тӀунутӀ хьтин сусан чинал аламайди кьве чӀехи, чӀулав вил тир. Налугьуди “кӀарабрин гъал" лагьай гафар гьа и дишегьли паталди туькӀуьрнавайбур тир.

Адаз темен-тавал авуна секиндиз, хатурдихъ хукӀур тийидай саягъда жузуна за:

– Вун яхун хьана чир хъижезмач хьи, я свас, начагъ я тахьуй?

– Эгь, начагъ тиртӀа захъ дерт жечир хьи. Азарлуди дава-дарманрин куьмекдалди сагъар хъижеда. Амма зи дердиниз дава авач. Пияниска гъуьл авай зи дердерни тIалар эхиз жедайбур туш, – зурзазвай ванцелди жаваб гана ада. Сусан чухурда гьатна къенез хъфенвай вилера акьван дерт авай хьи…

КӀвализ гьахьайла зун къах хьана: цIуд йис инлай виликан варлу, рябетлу, кьиляй-кьилди халичайривми сумагрив ацӀанвай кӀваликай амайди кьуд цал тир. Чилел экӀянавай цӀуру сумагдал кьве аял къугъвазвай. Столдихъ ацукьнавай 8-9 яшарин кьве гадади тарсар чирзавай. Чанда фул твазвай зулун юкъуз къула цӀай авачир. Аялринни кӀвалин гьалар акуна захъ къалабулух акатна.

Аялар гъенел фейила, Сагьибата галай-галайвал ихтилатна. Эхиримжи кьуд йисуз Тейфуравай хъун тавуна акъвазиз жезмач. Эрекьдин есир хьанвай ада аялар, паб михьиз рикӀелай алуднава. Са йисан къене хзанди чӀехи зегьмет чӀугуна арадиз гъизвай бегьер маса гайи пулни гъилиз хквезмач. Ада а пул са шумуд йикъан къене эрекьдиз серф авуна вара-зара ийизва.

– Гьар вичиз пул герек хьайила, ада кӀвале авай шейер маса гана. Вичин дидедин чичӀин халичаярни эрекьдиз къурбандна. Гила чахъ кӀвалин чилиз экӀядай затӀни амач. Гъенел алай балкӀанни, мал-къарани маса гана, пулар хукунай авадарна завал акъатайда. Вили кьадай затӀни тунвач ада кӀвале. Тек са кал я чахъ амайди, гьамни тахьайтӀа, гишила рекьиди аялар.

Ада ухьт аладарна ихтилат давамарна:

– Зи буба, диде, стхаяр, чи вири несил чара хьухь лугъуз гьавалат хьанва зал. Анжах язух къвезва заз Тейфуран, терг жеда ам. Садни, кьуд аял гвай зун бубад кӀвализ гьикӀ хъфин? Аллагь ава, регьимни ава. Белки ада чун и баладикай куьтягьда жеди? Эрекь хъун тавурла Тейфур пӀир хьтин инсан я. Гагь-гагь са кьве вацра хъванни ийидач ада. Бегъемдиз дегиш жеда итим, лугьуз-хъуьрез, хзандин къайгъуйрик гелкъвез, галатун тийижиз кӀвалахда. Амма а зегьримар ички сивик галукьайла дили хъижеда. Кьве гьафте кьван я Тейфур Бакуда аваз. Келемар маса гуз фенвайди я. Гьелени хтанвач. Мадни къазанмишай пулар вара-зара тавуртӀа хъсан я.

Сагьибатан ихтилатри хьиз, вилералди акур затӀарини заз кӀевелай эсер авуна. Аялрин калушриз шумудни са пине ягъанвай дидеди. И кӀвалин аялар хъуьрезвачир. И кӀвале бахтсузвили гьукум гузвай.

Сагьибата лагьайвал, хуьре ихьтин ксар садни кьвед туш: цIуд кас эрекьдин есир я. ГъвечӀи са хуьре датӀана эрекь хъвазвай цIуд итим...

Чи бубайрин гафар рикӀел хквезвай зи: “Ички хъваз кӀан хьайила, къекъверагдизни пул жагьида”. “Ичкиди жибиндин, ичкичиди кӀвалин пун хкудда”.

КӀвалерин пун хкудзавай, уьмуьрар пуч ийизвай и начагъвал гьинай атайди я, вучиз ам арадай акъудиз жезвач? – лугьуз фикирзавай за.

Са береда лезгийрикай гаф кватайла абур “гаф битавбур”, “гаф чиниз лугьудайбур”, “викӀегьбур”, “кьегьалбур” я лугьудай. Гьикьван хвеши жедай чаз. Гила ихьтин ксарикай са кьадарбурук цӀийи тӀвар гилигнава: “Хъвадайбур”. ГьакӀан хъвадайбур ваъ, рекьидалди хъвадайбур. Ички себеб яз кӀвале къал акьудун, паб-аял гатун, межлис чукӀурун, инсан рекьин адетдин кардал элкьвенва. Гьатта тӀвар-ван авай са бязи алимарни ичкидин есир хьанва. Эрекьдин шанкьунай сятралди суфрадихъ ацукьна, туьтуькъушди хьиз гьа са жуьредин тостар лугьузвай итимрин межлисар аквазвай чи аялрин гележег гьихьтинди хьурай? Икьван четин заманада абуруз ни рехъ къалуррай? Кьегьалвилин тарсар нивай къачурай абуру? “Итимди эрекь хъвадайди я ман”, – лугьуз чпиз рехъ акъудзавай, чеб гьахълу тирди субутиз алахъзавай ксар абуруз гьихьтин чешне хьурай?

Къадим Спартада жегьилриз эсер авун паталди гьукуматдин кьиле авайбурун буйругъдалди, са касдив ички хъваз гудай ва ахпа ам шегьердин куьчейра къекъуьрдай. Кьил-кьилел алачир пиян кас акурла вири инсанри адаз ва ичкидиз лянет ийидай. Грекрин сифтегьан къанунрин автор Солома садрахъ кӀвалахал пиян яз атай вичин кӀвалахдар кьиникьуниз магькум авунай. Британияда пиян касдин кьилел залан са затӀ гьалдна, гъилер кьулухъ кутӀунна ам шегьердин куьчейра къекъуьрдай. Къадим Египетда ичкидал рикӀ алай, ам хъвазвай ксар уьлкведай чукурдай.

Са шумуд йис инлай вилик лезги хуьрера хъвадайди кьериз-цӀаруз гьалтдай. Ахьтинбур хуьруьнвийри негьдай. Агъсакъалар абуруз акьул гуз, дуьз рекьиз хкиз алахъдай. Амач жал чахъ агъсакъалар? Кимерал квекай рахазватӀа ксар?

... Рагъданихъ, къецикай жуьреба-жуьре ванер атайла Сагъибата кIвалин ракIар ахъайна. Къенез гьахьай адан стхайри хъвана пиян хьанвай Тейфур ялиз-ялиз гъана сумагдал ярхарна, ахпа гафни талгьана хъфена.

Рангар атIанвай Сагьибат вучдатIани тийижиз амай. Эхир ада къагьардивди лагьана:

– Са йисан зегьметар мад гарарив вугана хтанва...

Ам шехьзавачир, шехь жезвачир адавай. Къенез хъфенвай вилерин нагъв кьуранвай сусан.

Дуьньядикай хабарсуз яз чилел ярх хьанвай и итим - цIуд йис виликан пагьливан хьтин гада вилералди и гьалда аваз акурла лугьудай гаф жагъанач заз.

За аялриз фикир гузвай. ЧIехибуру ктабрилай вил алудзавачир. ЦIуру сумаг гъиляй акъатай гъвечIиди цлав агуднавай ракьун сандухдал хкаж хьана ацукънавай. Аялриз саки чпин буба аквазвачир, акваз кIанзавачир. Абур буба авай етимар тир. Къуданни вилин кIаникай диде хуьзвай, абуруз кьил хкажиз кичIезвай. Абурун и гьал акур зак кичI акатна: “Аллагьди яргъазна, и дишегьлидин кьилел са гъаза атайтIа, и аялрин гьал гьикI хьурай?”

Зун гъвечIи Гьайбатав агатайла аялди зи гъилер кьазва:

– Ваз чинебан са гаф лугьудани?

– Лагь кван.

– Зи дах къени мектебдиз фенвач.

– Вучиз?

– Адан кIвачин къапар гватнава эхир...

Дуьньядикай бейхабардиз чилел ярх хьанвай Тейфураз килигна за. Ам хзандин чIехиди, Сагьибатан гъуьл, и гада аялрин буба тир. КIвалин итим тир...

Гьайбатан гафар рикIел хтана зи:

– ЧIехи хьайила зун итим жеда...