TALIŞ - MUĞAN BÖLGƏSİ ARXEOLOJİ TƏDQİQATLARDA

Jak de Morqandan sonra bölgə yerli arxeoloqlar tərəfindən tədqiq edilmişdir. İlk arxeoloji tədqiqat işləri Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti tərəfindən 1924-1928-ci illərdə Talışa ezam olunmuş İsa Əzimbəyov, V.Sısoyev, Ə.Ələkbərov və İ.Salamov tərəfindən aparılmışdır. 

Arxeoloji tədqiqat işləri (arxeoloji kəşfiyyat və arxeoloji qazıntı) sonrakı mərhələlərdə də davam etmiş və Talışda Məmmədəli Hüseynov, Fərman Mahmudov, Əsədulla Cəfərov, Qoşqar Qoşqarlı, Abuzər Ələkbərov, İdeal Nərimanov, Tufan Axundov, Anar Ağalarzadə və digərləri tərəfindən arxeoloji kəşfiyyat və ya arxeoloji qazıntı işləri aparılmış və aparılmaqdadır.

Fərman Mahmudov və Əsədulla Cəfərovun arxeoloji tədqiqatları Azərbaycan arxeologiyasında böyük nailiyyətlərdən sayılır. Ötən əsrin 60-cı illərinə qədər tarixi ədəbiyyatda güman edilirdi ki, "Talış mədəniyyəti" "Muğan mədəniyyəti"ndən (arxeoloji mədəniyyət tipi) fərqli olmuşdur. Bununla əlaqədar olaraq tarixşünaslıqda "Muğan mədəniyyəti" və "Talış mədəniyyəti" özlərinə yurd salmışdır. Arxeoloq Fərman Mahmudov 1964-cü ildən etibarən Azərbaycanın cənub-şərq (Talış-Muğan) ərazisində aşkar edilən mədəniyyət nümunələrinin kompleks şəkildə öyrənilməsi nəticələrinə əsaslanaraq Talış və Muğandan üzə çıxarılan maddi abidələrin tiplərinə, xarakterlərinə, tarixi inkişafına və s. xüsusiyyətlərinə görə  oxşar və yaxın olduqlarını müəyyən etdi. O, əsaslandırdı ki, bu regionda iki mədəniyyət yox, məhz vahid bir mədəniyyət - "Talış-Muğan mədəniyyəti" olmuşdur. Bu mədəniyyət e.ə. XIV əsrdə təşəkkül tapmış , VII əsrə qədər davam etmiş və Son Tunc dövrü üçün səciyyəvi olan mədəniyyət tiplərindən biri olmuşdur. 

AMEA-nın Tarix İnstitutunun Əsədulla Cəfərovun rəhbərliyi altında 1985-ci ildə yaradılmış "Paleolit arxeoloji ekspedisiyası" Lerik rayonu ərazisində Büzeyir (Bızəy) mağarasını aşkar etmişdir. 1990-cı ilin iyun-iyul aylarında mağarada arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Arxeoloji qazıntı işləri zamanı mağaradan Paleolitin (Qədim Daş dövrü; ən qədim zamanlardan başlayıb, e.ə. XII minilliyə qədər davam etmişdir) Orta Paleolit və ya Mustye dövrünə (100 min il bundan əvvəl başlanmış, e.ə. 35-ci minilliyə qədər davam etmişdir) aid maddi-mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. 

Büzeyir mağarası aşkar (tədqiq) olunana qədər Talış bölgəsində insanların yaşaması 10-15 min il bundan əvvələ aid edilirdisə, mağaradan əldə edilmiş arxeoloji nümunələr Talışda Paleolit dövrü adamlarının hələ 120 min il bundan əvvəl yaşadıqlarını sübut etmişdir. 

Respublikamızın cənub-şərq bölgəsinin arxeoloji cəhətdən öyrənilməsi baxımından AMEA-nın Tarix İnstitutunun Qoşqar Qoşqarlının rəhbərliyi altında 1986-1990-cı illərdə fəaliyyət göstərən "Talış-Muğan arxeoloji ekspedisiyası"nın mühüm xidməti olmuşdur.  Belə ki, ekspedisiya tərəfindən Talış və Muğan ərazisində müxtəlif dövrlərə aid 300-dən çox abidə qeydə alınmış və xəritələşdirilmişdir.